Mehnat iqtisodiyoti

«Yalpi» va «sof» ish haqlari. O’rtacha ish haqlari rasmiy statistikasi, odatda, xodimlarning qo’liga haqiqatan ham qancha pul tegishini deyarli ko’rsatib o’tmaydi. Ko’pincha rasmiy statistika yalpi ish haqlarini — daromad solig’i olinishidan va ishsizlik tufayli tibbiy sug’urta badallari ushlanmasdan oldingi summani, pensiya va boshqa jamg’armalarga ushlab qolingan chegirmalarni chiqarib tashlamasdan hisoblangan summalarni kiritadi. Ko’rsatib o’tilgan chegirmalardan keyin qolgan summa turlicha ataladi — «sof ish haqi», «qo’lga tekkan ish haqi» va hokazo. holbuki, bu summa yalpi ish haqidan birmuncha kamroq bo’ladi.
Soliqlar va badallarni ko’pincha ish beruvchining o’zi ushlab qoladi va ularni tegishli organga o’tkazadi, mehnatkashlar esa haqiqatan yalpi ish haqini to’liq hajmda sira olmaydilar va hatto qancha ushlab qolinganligini bilmasliklari ham mumkin.
Ijtimoiy ta’minot tizimlarining majburiy va ixtiyoriy turlari turli mamlakatlarda o’zining majburiyligi, badallar va daromad solig’ining miqdori bilan jiddiy ravishda farq qiladi. Bundan tashqari, turli ushlab qolishlarni hisoblash vaqtida, odatda, oilaviy ahvol, oilaning yalpi daromadi hisobga olinadi. Masalan, Daniyada ishlab chiqarishdagi yakka ishchilar o’zlarining yillik ish haqlaridan faqat 53,5 foizini olganlar, 43,9 foizi daromad solig’ini tashkil etgan, 2,6 foizi esa majburiy ijtimoiy sug’urtaga ushlab qolingan. Uylangan va ikki nafar bolasi bor daniyalik uchun tegishli raqamlar 61,9; 35,5 va 2,6 foizni tashkil etgan. Ana shu ma’lumotlar asosida daniyalik mehnatkashlar yomon yashaydilar, ayniqsa, yolg’iz ishchilarning ahvoli og’ir, deb xulosa chiqarish mumkin edi, chunki ular o’zlarining yalpi ish haqlarining faqat yarmidan sal ko’prog’ini oladilar. Biroq «sof ish haqlari»ning mohiyatini to’g’ri baholash uchun qo’shimcha axborotga, xususan, daniyaliklar bevosita o’z ish beruvchilaridan qo’shimcha haqlar va xizmatlar tarzida (bepul va subsidiya tarzida) oladigan narsalar, ularning ijtimoiy ta’minot tizimlari yoki soliqlar xususida, masalan, oilaviy nafaqalar, kasallik tufayli haq to’lanadigan ta’tillar yoki farzand tug’ilganda beriladigan nafaqalar, pensiyalar, ta’limga to’lanadigan haq, tibbiy va transport xizmatlari to’g’risida axborotga ega bo’lish kerak.
Daniyada aholi jon boshiga hisoblaganda ijtimoiy to’lovlar, shu jumladan, ijtimoiy sug’urta, oilaviy nafaqalar, davlat sog’liqni saqlash tizimi va ijtimoiy yordamini qo’shib hisoblaganda, ular qo’lga tegadigan ish haqining taxminan 40 foiziga teng bo’ldi.
Xalqaro qiyoslashlar yo’lidagi ikkinchi bir to’siq — bu har bir mamlakatda qo’llaniladigan ish haqi tushunchasidir. Ko’pgina mamlakatlar xalqaro standartlarga (yuqorida aytib o’tilganidek, «Ish haqi tarkibi»ga) murojaat qiladilar, ularni o’zlarining milliy ehtiyojlari va shart-sharoitlariga moslashtiradilar, chunki nafaqalar, mukofotlar va ustamalar to’lash amaliyoti turli mamlakatlar, tarmoqlar va korxonalarda g’oyat xilma-xildir.