Mehnat bozori va korxonalarda mehnat resruslari

Mehnat omili va mehnat bozoridagi munosabatlar

Mehnat — iste’molni qondirish va daromad olishga qaratilgan kishilarning maqsadga muvofiq xo'jalik faoliyatidir.
Shuni ta’kidlash kerakki, bozor iqtisodiyotida daromad olish asosiy maqsad bo'lib yuzaga keladi, kishilarning talablarini qondirish — birinchi maqsaddan kelib chiqadigan pirovard natijadir.
Mehnat jarayonida inson o'zining aqliy va jismoniy energiyasini sarf etadi. Turli xil ishlarda aqliy (intelektual) yoki jismoniy mehnat yuqori darajada bo'lishi mumkin. Mehnat oddiy yoki murakkab, malakali, malaka talab etmaydigan bo‘lishi mumkin. Mehnat mahsuli ham keskin farq qiladi: moddiy yoki nomoddiy m ahsulotlar (masalan, axborotlar), xizmatlar.
Hozirgi zamon nazariyotchilari ham yaratilgan mahsulot resursga aylanib, boylik hosil etishini e’tirof etadilar.
Ishlab chiqaruvchilar mehnati boylikni ko'paytiradi.
Milliy boylik insoniyat jamiyati taraqqiyoti davomida yaratilgan va jamg‘arilgan moddiy, nomoddiy va intelektual boyliklar hamda tabiat in’omlaridan iboratdir.
Milliy boylik miqdori va sifati jamiyatning kuch-qudratini, iqtisodiy potensialini ko'rsatadi. Uning asosiy ko‘rsatgichi Yalpi milliy mahsulot miqdoridir. Iqtisodchilarga shu narsa m a’lumki, mehnat resurslari, kapital, yer kabi ishlab chiqarish omillari bir xil bo‘lgan korxonalar va hattoki butun m am lakatlar ham har xil iqtisodiy natijalarga erishadilar. Hattoki, turli xil resurslarga boy bo‘lganlar kambag‘allashib, kamroq resurslarga ega bo‘lganlari esa boyib bormoqdalar.
Ishlab chiqarish omillaridan foydalanish yaxshi bo‘lishi uchun eng muhim omillardan biri bo’lgan — «tadbirkorlik qobiliyati» ham zarur ekan. Gap shundaki, bozor iqtisodiyotida «mehnat» va «tadbirkorlik qobiliyati» ga alohida o‘rin beriladi. Tadbirkor o‘ziga xos qobiliyatga, harakterga, bilimga ega bo‘lgan tinimsiz izlanuvchi, yangilikka intiluvchi, ixtiro qiluvchi, tashabbuskor kishidir. Ishlab chiqarish omillarini birlashishi tadbirkorsiz amalga oshmaydi. Tadbirkor resurslarni yangicha kombinatsiyalarini topib, alohida korxonalar va butun iqtisodiyotning rivojini ta’minlaydi.
Avvalgi tuzum davrida «tadbirkorlik qobiliyati» tushunchasi ham tadbirkorlarning o‘zlari ham tan olinmagan. Tadbirkorlik qobiliyati o'ziga xos aql, idrok, tavakkalchilik, bilim, shijoat talab etadi.
Bunday hislatlar, qobiliyat hammada ham bo‘lavermaydi. Demak, mehnatga layoqatli kishilarning hatti-harakatlari resurslar cheklangan sharoitda maksimal darajadagi natijalarga qaratilishi lozim.
Juda qadimdan inson mehnati har qanday xo‘jalik faoliyatining eng muhim tarkibiy qismi bo‘lib kelgan. Uni ishlab chiqarishning universal omili deb hisoblasa ham to ‘g‘ri bo‘ladi. XVII asrning klassik iqtisodiy siyosatining asoschilaridan bo‘lgan ingliz olimi V .Petti 1664-yili shunday deb ko'rsatgan edi:
«Mehnat — boylikning otasi va uni faol yaratuvchi omili, yer esa — uning onasi». Haqiqatdan ham har qanday tovarni yaratish va xizmat ishlarini bajarish uchun moddiy resurslar va ularga ta’sir etuvchi inson mehnati zarurdir¹².
Ijtimoiy mehnat taqsim oti jarayonida, ayirboshlash va bozor munosabatlarini rivojlanishi mehnatni o‘ziga xos tovarga aylantirdi. Mehnat sotiladigan va sotib olinadigan bo‘ldi, bunday resursga talab va taklif shakllandi. Bu mehnat bozorini yaratilganini ko'rsatadi. Bunday bozorda boshqa resurslar bozoriga o'xshash xaridor sifatida korxonalar, firmalar yuzaga keldi. Mehnat bozorining eng asosiy xususiyati shundaki, mehnat omilining egasi va sotuvchisi bo'lib (mehnatga loyiq bo'lmaganlardan tashqari) butun aholi hisoblanadi.
Mehnat bozoridagi munosabatlar - ko'pchilik fuqarolar hayotining eng muhim munosabatlari bo'lib hisoblanadi va shuning uchun ham bu sohani o'rganishga ilmiy izlanuvchilarning ko'pchiligi o'z fikrlarini qaratmoqdalar. Shuning uchun mehnat bozori muammolarini chuqur bilish jamiyatning boshqa barcha iqtisodiy, ijtimoiy muammolarini tushunish va hal etishda muhim ahamiyatga ega.
Mashhur iqtisodchi olimlar (R.Barr va boshqalar) fikricha mehnatni tahlil qilishda ular uch guruhga bo'lib o'rganiladi:
I. Mehnatni demografik ko'rinishi (aspekti);
II. Mehnatni iqtisodiy ko'rinishi;
III. Mehnatni huquqiy va ijtimoiy shart-sharoitlari.
Mehnatni demografik holatini o'rganish shuning uchun kerakki, bunda butun mamlakat aholisi iste’molchi hisoblanadi, lekin ularning hammasi ham ishlab chiqaruvchi emas.
Milliy mahsulotni yaratishda aholining faqat iqtisodiy jihatdan faol qismi ishtirok etadi.
Aholining iqtisodiyotdagi faol qismi ularning yoshiga qarab ajratiladi. Aholi yoshi bo'yicha quyidagi guruhlarga bo'linadi:
1. 0 dan 19 yoshgacha;
2. 20 yoshdan 64 yoshgacha;
3. 65 yosh va undan yuqori.
Aholining 20 yoshdan 64 yoshgacha bo'lganlari mehnatga layoqatli hisoblanadi. Undan iqtisodiyotda faol ishtirok etadigan aholi kategoriyasi ajratiladi. Ular o'z kasblari bo'yicha mehnat qiluvchilardir. Ular ish sohalari bo'yicha tarkibi quyidagi jadvaldan ko'rinadi. Iqtisodiyotda faol ishtirok etuvchilar darajasini har 1000 aholiga hisoblab bilish mumkin. Hozirgi davrda rivojlangan mamlakatlarda bu ko'rsatkich 40-42% ni tashkil etadi.
Mehnatning iqtisodiy aspekti.
Iqtisodiy faoliyat sifatida mehnat foydali (unumdor) yoki foydasiz (unumsiz) mehnatlarning nisbatini ifodalaydi.
Mehnatning foydaliligi nima?
Mehnatning foydaliligi — bu uning mahsuldorligi,- iste ’molni qondiraolish darajasi. Mehnat — bu kishining ongli mehnat faoliyati bo‘lib, uning yordamida u ne’matlarni yetishmovchiligiga, kamyobligiga qarshi kurashadi va ularning miqdorini ko‘paytirishga harakat qiladi.
Mehnatni foydaliligini mehnat unumdorligi (vaqt birligi ichida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori birligi) bilan bir xil deb qarash to ‘g‘ri bo'lmaydi.
A.Smit moddiy ne’matlar miqdorini oshirgan mehnatni unumdor, mahsuldor deb bilgan. Nomoddiy xizmatlami ishlab chiqarish uchun sarfiangan mehnatni — mahsuldor deb hisoblamagan.
Jan Batist Sey: foyda keltiruvchi har qanday yaratuvchilik qobiliyati bo‘lgan mehnatni unumdor hisoblagan. Bunda faqat fermerning yoki ishchining m ehnati emas, balki xizm atchilar mehnati, sartarosh, artist va shunga o'xshashlar mehnatini ham unum dor hisoblagan. Balerinaning mehnati ham uning fikricha unumdor, chunki u foyda keltirmoqda, uning bahosi bor, qadrlanadi, kishilar bunday xizmat uchun haq to'lashga rozidirlar.
Hozirgi zamon iqtisodiyot nazariyasi J.B.Seyning qarashlariga asoslanmoqda: o'z tabiatidan va subyektidan qat’iy nazar har qanday mehnat unumdordir, chunki u kishilar uchun foyda keltirmoqda. Shu bilan bir vaqtda m ehnat faqat yaratish jarayoni emas, u og'ir mashaqqatli faoliyat, mehnat qiluvchi xarajatlar ham qiladi, u hordiq chiqarish, dam olish imkoniyatlaridan, o'yin-kulgidan va h.k.dan voz kechadi.
Mehnatni huquqiy va ijtimoiy sharoitlari kishilik jamiyatining rivojlana borishi bilan mehnat rejimining huquqlarida erkinlik sari evolutsion o'zgarishlar sodir bo'lib bordi.Quldorlik davrida ishchi gapiruvchi qurol edi, to'laligicha o'z egasiga tegishli edi.
O'rta asrdagi krepostnoylik davri kishilami yerga bog'liq qilib qo'ydi va o'z egasiga ishlashga majbur qildi.
Yevro'pada XVIII asrdan boshlab mehnat erkinligi g'alaba qildi. Mehnat erkinligining farq qiluvchi tomonlari: ish kuchni, uni taklif etuvchiga tegishliligi; ish kuchiga bo'lgan talab va taklifni bozorda shakllanishi; ish kuchi tovar hisoblanadi, va uning bahosi bor.
Biz fikrimizni davom etdirib, insonning mehnat bozoridagi hara- katini nima belgilaydi, bu bozorning xususiyati nimada, ish kuchiga bo'lgan talab va taklif nimalarga bog'liq, mehnatning bahosi qanday shakllanadi? - degan savollarga javob berishga harakat qilamiz.Mehnat bozoridagi talab takomillashgan raqobat bozorida tadbirkorlar yollaydigan ishchi va xizm atchilar soni — ish haqining miqdori (W) va mehnatning (qiymat birligidagi) pirovard mahsuli yoki unumdorligi ko'rsatkichlari bilan aniqlanadi.
Yollangan ishchilar sonini oshirib borishim iz bilan pirovard mehnat mahsuli kamayib boradi (Bu yerda daromadni kamayib borish qonunini eslab ko'rishimiz mumkin).
Quyidagi chizma mehnatga bo’Lgan talabni nisbiy xarakterda ekanligini ko'rsatadi, chunki m ehnatning pirovard unum dorligi kamayib borishi qonunini ko'rsatmoqda.
Uning ma’nosi shundaki, firma yollangan ishchilar sonini ko‘paytirib, ulardan zarar ko'rgan, shuning uchun ular mehnatiga kam haq to'lagan.

Mehnatga bo’lgan talab egri chizig’i.
Bu chizma belgilangan ish haqi miqyosida (masalan WA) firmada ish bilan band bo'lgan xodimlar soni (LA) shunday bo'ladiki, bunda ish haqi miqdori mehnat unumdorligining pirovard miqdoriga teng bo'lib qolganligini ko‘rsatadi.

3.