Механикапайдобўлиш тарихи,тарақҚиётбосқичларива бугунгикундагиҳолати

---

МАҚОЛА
МЕХАНИКАПАЙДОБЎЛИШ ТАРИХИ,ТАРАҚҚИЁТБОСҚИЧЛАРИВА
БУГУНГИКУНДАГИҲОЛАТИ.
ШоҳистаБабаева,
Наманган
Муҳандислик-технология
институти
Енгилсаноаттехнологиясифакультети
3босқичталабаси,
Email
:ziyividdinbabave@gmail
.
com
Тел:[phone]
Аннотация:Мазкурмақоладамеханиканингпайдобўлиштарихи,
ривожланишбосқичлари,бусоҳагаҳиссақўшганолимларва
механиканингбугунгикундагиҳолатиҳақидабаёнэтилган.
“Механика” юнонча “mechani
ke” (
teche)қурол,иншоот
деган маънони англатади.Ташқи куч таъсирида жисмнинг
фазода ҳаракатланиши ва мувозанатини ўрганиш билан
шуғулланадиганфанҳисобланади.Моддийнуқтамеханикаси,
моддий нуқталар тизими механикаси,мутлақ қаттиқ жисм
механикаси,грунтлармеханикасиватуташ муҳитмеханикаси
каби бўлимларга, буларнинг ҳар қайсиси эса динамика,
кинематика, статика бўлимларига бўлинади. Механиканинг
механика қонйнларини амалий масалалар, машиналар,
механизмларвабошқаиншоотларяратишгататбиққилишбилан
шуғулланувчисоҳасиамалиймеханикадебаталади,иншоотлар
ва уларнинг қисмларини мустаҳкамлик ва устуворликка
ҳисоблаш усулларини ишлаб чиқиш билан шуғулланадиган
соҳасиэсақурилишмеханикасидебаталади.
Механикаҳақидагибилимларқадимданмавжуд.Неолитва
жездавридағилдиракмаълум эди,бирозкейинэсаричагва

---

бошқаларқўлланилабошланган.Қадимги(
милодданаввалгиIII
аср)Мисрэҳром(
пирамида)
лари,Бобил,хитой,хоразм,сўғдиёна
ва эронда ҳозиргача сақланиб қолган сув иншоотларини
қуришда
ричаг,
пона,
қия
текисликлардан
фойдаланилганлигини кўрсатади.ЎртаОсиёдаэсақадимдан
чархпалаквачиғирданфойдаланилган.
Назарий механика дастлаб Юнонистонда (
мил. ав VI-
Vасрларда) пайдо бўлган деб ҳисобланади. Муаллифи
Аристотел деб таҳмин қилинадиган “Механик муаммолар”
номлиасарбусоҳадагиэнгқадимгиасарҳисобланади.Бундан
кейин Архимед, Геронкинг, Евкодс Книдский, Платон,
Апполоний, Гиппарх, Птоломейлар статика, пневматика ва
автоматларбиланшугилланишган.
Механика фанинг кейинги тараққиёти IX-XII асрларга
тўғрикелади.БудаврдаШарқалломалариСобитибнҚурра,Абу
РайҳонБеруний,Ал–Хоразмий,АбуАлиибнСино,УмарҲайём,
Аҳмал ал-Фарғоний кабилар соҳа тараққиётига ҳисса
қўшганлар.
МеханикауйғонишдавридаЕвропадакучлитараққийэтди.
Шудаврдафанолдигакўпгинамасалаларқўйилиб,жисмнинг
урилиш кучи, снарядларнинг учиш назарияси, кемалар
чидамлилиги,маятниклартебранишивабошқақаторқонунлар
ишлаб чиқилди. Исаак Ньютон, Г.
Галилей, Гамилтон,
Л.
Лагранжнит,Б.
С.
Якобивабошқаолимлар,физикларкўплаб
янгиданянгиназарияларяратдилар.
Механика кўпгин муаммоларни ҳал қилувчи асосий омил
ҳисобланади.Каттатезликдаҳаракатланаётгансистемагаоид
ҳодисаларни классик механика қонуниятларида тушунтириб
бўлмайди. Бу ҳодисалар А.
Энштейннинг релятивистик
механикасидакўрибчиқилади.Механиканингкўп масалалари
магнит майдонида плазманинг ҳаракатланиши билан боғлиқ
(
магнит гидродинамика)
.Гидродинамика эса кўпгина муҳим

---

масалалар авиациядаги катта тезликлар, балластика,
турбосозлик вадвигателсозлик муаммолари билан чамбарчас
боғланган.
Ўзбекистонда механика соҳасида машина ва механизмлар,
конструкция ва иншоотларнинг мустаҳкамлиги,биноларнинг
сейсмодинамикаси,кўпфазаливакўпкомпонентлимуҳитлар,
газламаларнингпишиқлиги,парашутларназарияси,пахтачилик
комплексидаги механизмлар,иқтисодий кибернетика,туташ
муҳитлар механикасига доир ва бошқа соҳаларда илмий
тадқиқотишлариолибборилмоқда.
Мамлакатимизда механика муаммоларига доир илмий
тадқиқотларЎзбекистонФанларАкадемиясиваиншоотларнинг
сейсмик мустаҳкамлиги институти, Математика институти,
“Кибернетика”илмийишлабчикариш бирлашмаси,Ўзбекистон
Миллий университети, Тошкент техника университети,
Автомобилтранспортивайўллариинститутиҳамдавилоятларда
универститетваинститутлардаилмийтадқиқотишлариолиб
борилади.