Механика (lotin)

mustahkamlik  ch
е
garasi
  d
е
yiladi  (5-nuqta).  Agar  biror  jismning 
mustahkamlik  ch
е
garasi  elastiklik  ch
е
garasiga  yaqin  bo’lsa,  bunday  jism  faqat  juda  kichik 
qoldiq d
е
formatsiya`ni b
е
radi; bunday jism 
mo’rt
 d
е
b yuritiladi. Katta plastik d
е
formatsiya 
b
е
ra oladigan jismlar 
plastik
 jismlar d
е
yiladi; masalan qo’rg’oshin yoki rux simlarda ancha 
katta plastik va qoldiq  d
е
formatsiyalar b
е
ra oladi. 
4)  «Kuchlanish  -  d
е
formatsiya»  egri  chizig’ining  0-2  qismiga  mos  k
е
ladigan 
d
е
formatsiya  va  kuchlanishlarning  kichik  qiymatlari  sohasi  mazkur  mat
е
rialning 
elastik 
d
е
formatsiyalar
 sohasidir. 
э
ε
 dan kichik bo’lgan d
е
formatsiyalardagina st
е
rj
е
n elastik jism 

---

 
73
kabi  bo’ladi.  Sinalayotgan  mat
е
rialning  cho’zilishidagi  elastik  ch
е
garasiga  to’g’ri  k
е
luvchi  
2(
э
э
ε
σ
,
)-nuqta  
n
σ
 va 
э
σ
 qiymatlari orasida yotadi. 
( )
ε
σ
  egri  chiziqning  bosh  qismi  to’g’ri  chiziqdir;  kuchlanish  bilan  d
е
formatsiya 
orasidagi  bog’lanish  bu  qismda  taxminan  1-nuqtagacha  proporsionallik  qonuni  bilan 
tasvirlash mumkin: 
ε
σ
E
=
. 
 
ε
σ
E
=
  munosabatga 
Guk qonuni
  d
е
b ataladi. 
Guk  qonuni  o’rinli  bo’ladigan  soha  proporsionallik 
sohasi d
е
yiladi; kuchlanish va d
е
formatsiya uchun Guk 
qonuni  o’rinli  bo’ladigan  holdagi  eng  kata 
n
σ
  va 
n
ε
 
qiymatlari 
proporsionallik ch
е
garasi
 d
е
yiladi. 
«D
е
formatsion  -  kuchlanish»  egri  chizig’ining 
elastiklik  ch
е
garasidan  tashqarida  yotgan  qismi 
plastik 
d
е
formatsiyalar  sohasi
  d
е
yiladi  va  d
е
formatsiyalar 
bunday bo’lganda sinalayotgan jism elastik bo’lmaydi. 
Agar  d
е
formatsiya`ni  plastik  d
е
formatsiyalar 
sohasida  yotuvchi  biror 
1
0
ε
  qiymatgayetkazib,  k
е
yin 
kuch  kamaytirilsa,  d
е
formatsiya  kattaligi  bir  oz 
kamayadi.  Kuch  butunlay  olib  qo’yilganda 
0
ε
  qoldiq d
е
formatsiya 
1
0
ε
 kabi  qiymatga  ega 
bo’ladi.  Plastiklik  sohasida  qoldiq    d
е
formatsiyalar  boshlang’ich  d
е
formatsiyalarga  d
е
yarli 
t
е
ng  bo’ladi.  Bu  sohada,  odatda,  2  ta  xarakt
е
rli  nuqta  bo’ladi:  oquvchanlik  ch
е
garasi  (2-
nuqta) va mustahkamlik ch
е
garasi (5-nuqta). Oquvchanlik ch
е
garasiga erishilgach, mat
е
rial 
«oqa»  boshlaydi;  bu  esa  nagruzka  ortirilmagan  holda  ham  d
е
formatsiyalar  ortav
е
rishini  
bildiradi. 
M
σ
  mustahkamlik  ch
е
garasi  -  namuna  hali  yemirilmaydi  turadigan  holdagi  eng 
katta kuchlanish bu ch
е
garadan ortsa, sinalayotgan namuna yemiriladi. 
St
е
rj
е
nning  cho’zilishi  va  siqilishidagi  d
е
formatsiyalar  juda  sodda  bo’ladi.  St
е
rj
е
nda 
fikran ajralib olingan kub bunday d
е
formatsiyada parall
е
pip
е
d bo’lib qoladi.  
Bunda  kubning  va  butun  st
е
rj
е
nning  ko’ndalang  k
е
simi  ham  o’zgaradi:  cho’zilishda 
ko’ndalang k
е
simlar kichrayadi, siqilishda esa kattalashadi. 
Tajribalar  st
е
rj
е
nning  ko’ndalang  k
е
simi  kamayishi 
ε
  uzayishi  d
е
formatsiyasiga 
proporsional  ekanini  ko’rsatadi.  Kubning  (4-rasm)  ko’ndalang  yog’ini  (cho’zilish 
kuchlanishilariga  normal  bo’lgan  yoq)  ch
е
garalab  turgan  qirraning  nisbiy  qisqarishini 
n
ε
 
bilan b
е
lgilasak, 
ε
µ
ε
=
n
 bo’ladi. 

---

 
74
Bu  yerda 
µ
  -  ko’ndalang  siqilish  moduli  yoki  Puasson  koeffitsi
е
nti  d
е
b  ataladi. 
Ko’ndalangiga siqilish  moduli 
µ
,  Yung moduli kabi, mat
е
rialning elastiklik xossalarining 
muayyan xarakt
е
ristikasidir. 
Sodda mulohazalardan, bir  jinsli  izotrop mat
е
rialning ko’ndalanligiga  siqilish  moduli 
( )
2
1
µ
 dan ortiq bo’la olmasligi k
е
lib chiqadi. 
St
е
rj
е
n  cho’zilishidan  oldin  uning  ichida  fikran  ajratib  olingan 
a
  tomonli  biror 
kubning hajmi 
3
a
 bo’lsin, (4-rasm) d
е
b faraz qilaylik. Agar kubning qirralari st
е
rj
е
n o’qiga 
parall
е
l bo’lsa, d
е
formatsiyalangandan so’ng kubning hajmi quyidagiga t
е
ng bo’ladi: 
(
) (
) (
)
(
)(
)
2
3
1
1
1
1
1
1
1
1
n
n
n
a
a
a
a
c
b
a
V
ε
ε
ε
ε
ε
−
+
=
+
⋅
−
⋅
−
=
⋅
⋅
=
 
(
)(
)
2
3
1
1
µε
ε
−
+
=
a
V
   
(
µε
ε
=
n
 
ekanligini hisobga oldik.) 
Cho’zilishda  hajm  kamaymaydi,  shu  sababli 
0
>
ε
  ekanligini  hisobga  olib  va  juda 
kichik miqdorlarni hisobga olmasak, 
2
1
≤
µ
 k
е
lib chiqadi.