Мазмуны: тил ҳӘМ Әдебият

№1 pyesa
oddiy uch qismli shaklda yozilgan bo‘lib, takrorlanuvchi tuzilishga ega bo‘lgan 
davriyadan iborat. Pyesa «fa minor» tonalligida boshlanadi. Ikkinchi davriyaga uch qismli 

---

58 
shaklning o‘rtaliq qismi funksiyasi yuklatilgan. Uchinchi davriya esa dinamiklashtirilgan 
reprizadir. Repriza «mi bemol major» tonikasida yakun topadi. 
Pyesa №2. 
Fugettaning sakkiz taktdan iborat bo‘lgan mavzusi garmonik bayon tarzida berilgan. 
Dominanta tonalligidagi «javob» uchinchi ovozda («do major») o‘tkaziladi. Mavzu uchinchi 
marta birinchi ovozda «mi major» tonalligida yangraydi, bunda qarshi tuzilma ushlab turilmaydi.
 
Uchinchi qism musiqasi ustida ish olib borilayotganda, har bir mavzuning 
artikulyatsiyasiga alohida to‘xtalib o‘tish kerak. Avjga harakat davomidagi metrritmik qirralar, 
dinamik rivojlovdagi o‘ziga xosliklar musiqaning folklor bilan bog‘liq tomonlarini bo‘rttirib 
ko‘rsatishga yordam beradi. 
Kompozitor O.Abdullayevaning Sonatina asari tahlilini oladigan bo‘lsak, Sonatina uch 
qismdan iborat turkumli asardir. Birinchi qism dominantada tuzilgan besh taktli kirish qismi 
bilan boshlanadi. Muallif o‘z asari uchun rivojlov qismsiz, oynali reprizali sonata shaklini 
tanlagan. Ekspozitsiyada yondosh partiya ijrosidan so‘ng, bosh partiya unsurlari asosida 
rivojlanish davom etadi. 
Kompozitor birinchi qism mavzu tuzilishida sonata tamoyillariga asoslangan holda 
original (tuzilma) konstruksiyayaratadi. Sonatinaning birinchi qismi ijrosi biroz qiyinlik 
tug‘diradi: fakturaning ko‘p qatlamliligi, chap qo‘ldagi legato, o‘ng qo‘ldagi portamento 
ijrochidan diqqat bilan tinglash, tovush ohangini boyitish talab qilinadi. 
Turkumning ikkinchi qismi bir qismli shaklda yozilgan bo‘lib, u to‘rt taktli jumlalardan 
tuzilgan. Umumiy tonallik «lya minor». 
Chap qo‘l partiyasidagi shoshilinch bo‘lmagan, kuychanligi bilan ajralib turuvchi 
figuratsiyalar, bas notalarining yumshoq forshlaglari musiqaga benihoya darajadagi go‘zallik 
bahshida etadi. Ijrochiga kuyning ruhiyat va ohang boyligini to‘kis namoyish etishiga rubato 
usuli imkoniyat beradi. 
Sonatinaning uchinchi qismi rondo shaklida yozilgan. Uning original shakli kompozitor 
o‘z asarida lirikdramatik yo‘nalishni yetakchi sifatida ko‘rsatmoqchi bo‘lganligi tufayli yuzaga 
kelgan deb e’tirof etish mumkin. Shu tufayli hissiyotlarga boy refren mavzusi yakunlangan holda 
bayon qilinadi va navbatdagi ijrolar davomida ham o‘z ko‘rinishini o‘zgartirmaydi. Bunday holat 
rondo shakliga xos. 
Sonatinada jiddiylik va struktura ratsionalligi,garmonik tilning originalligi, janrning 
mohirona yechimi o‘zaro uyg‘unlikda hal etilgan. Sekin templi epizodlarning yorug‘ lirikasi, 
tokatto usuli sonatinaning ko‘pgina varaqlariga optimistik g‘oyani singdira olgan. 
Yana bir zamondosh kompozitorlardan biri D.Zakirova. Uch qismli Sonatina 
Sonatinaning birinchi qismi sonata shaklida tuzilgan. Bosh partiya mavzusi «si-bemol 
major» tonalligida yangraydi. Yondosh partiya esa «sol-minor» tonalligida yozilgan va lirik-
dramatik yo‘nalishdagi ikki timsolni o‘z ichiga oladi. 
Ikkinchi qism – Andante o‘ychan, sekin rivojlanuvchi kirish qismi bilan boshlanadi. 
Butun qism sodda uch qismli shaklda bayon qilingan. 
Uchinchi qism – Rondo. Finalning dastlabki epizodi «sol-minor» tonalligida yangraydi. 
Xarakteriga ko‘ra uchinchi qism xalq sayili manzarasini eslatadi. 
Boshqa asarlaridan farqli o‘laroq D.Zakirovaning mazkur asari musiqiy rivojining 
uyg‘unligi, dastlabki ohang urug‘i yangi-yangi ohanglar bilan boyib borishi bilan ajralib turadi. 
Kompozitor mumtoz an’analarga tayangan holda kuy rivojlantirish usullaridan mohirona 
foydalana bilgan va o‘z asarida buni yorqin namoyish eta olgan deyilsa mubolag‘a bo‘lmaydi. 
Kompozitor asarning avj qismiga erishish usullarining xarakterli belgilarini, kadans 
aylanmalarining takroriy holatlarini, asosiy kuyni bezaklash kabi usullarni Sonatinada qo‘llagan. 
Buning natijasida asarda boshidan oxirigacha yagona uslub saqlanganligini guvohi bo‘lamiz. 
O.Abdullayevaning «Tokkata»si oddiy uch qismli shaklda yozilgan, bunda har bir qism 
ikki davriyadan tuziladi. Ikkinchi qism «lya minor» tonalligida bo‘lib, uning o‘rtaliq qismi xajm 

---

59 
jihati bilan birinchi qismdan kattaroq. Xajm kengayishini tonalliklar rivoji bilan bog‘liq (lya 
minor, do-diez minor, fa major). 
Repriza tonal-garmonik rivoj hisobiga dinamiklashtirilgan. Repriza so‘ngida asosiy 
tonallikka qaytiladi. 
Tokkata harakatining aktiv xarakteri ijrochidan maksimal darajadagi texnik erkinlik, ijro 
aniqligini talab qiladi. Tovush chiqarish usullariga alohida e’tibor qaratish talab qilinadi: 
akkordlar non legato tarzida chalinishi maqsadga muvofiqdir. Shu holat bilan bog‘liq holda 
birgalikda pedal akkordlar bilan baravar olinishi va akkordlar bilan baravar yechilishi ham 
nazarda tutiladi. 
Bunday ijro natijasida tovush sekin-asta yo‘qolib borishi emas, balki tez uzilishi tasavvuri 
hosil qilinadi. 
Tokkatada turli kompozitsion vositalarning qo‘llanilishi qiziqarli va chiroyli ijro yuzaga 
kelishi uchun zamin hozirlaydi. 
M.Otajonovning etyudlarining har biri virtuoz texnikali asar bo‘lib, chuqur ma’noli. Har 
bir etyudga alohida nom berilgan. Kompozitorning etyudlari ijrochi oldiga aniq texnik ijro 
masalalarini qo‘yadi. 
M.Otajonovning etyudlari ijrochini ma’lum darajada qiyinchiliklar bilan to‘qnashtiradi, 
chunki ularda texnikaning bir nechta turlari aralashgan holda beriladi: gammasifat passajlar, 
siniq arpejiolar, oktava va akkordlar, berkik polifoniya kabilar shular jumlasidandir. Ushbu 
etyudlar turli darajadagi tayyorlovga ega bo‘lgan o‘quvchilar va talabalar tomonidan ijro etilishi 
mumkin. 
Otajonov. «Orol» etyudi 
(«mi-minor») 
Kompozitorning «Orol» deb nomlangan etyudi murakkab uch qismli shaklda yozilgan. 
Birinchi qism konsentrik tarzdagi uch-besh qismli shaklda tuzilgan bo‘lib (AVSVA), uning 
tonallik rejasi romantik maktab namoyandalari asarlariga xosdir: 
e-moll-e-moll-G-dur-E-dur-cis-moll 
Ikkinchi qism – tonallik jihatidan noturg‘un. Ikkinchi qism davomida butun tonli gamma 
qo‘llanilgan. 
Uchinchi qism – qisqartirilgan repriza bo‘lib, unda A ning birinchi davriyasi asosiy 
tonallikda o‘tkaziladi. 
Ushbu etyudga singdirilgan energiya bosh mavzuga o‘tkir, keskin xarakterda rivoj 
bag‘ishlaydi. Asarning o‘rtaliq qismida muallif alohida dramatik holatga erisha olgan. Bu 
rivojlovlarga xos bo‘lgan usullar qo‘llanilgan. Bunday usullar quyidagilardir: bosh mavzudan 
olingan motivning rivoji, garmoniyaning tez-tez o‘zgarib turishi, tonallikning noturg‘unligi, 
fakturaning «qattiqlashishi», yangrash diapazonining kengayishi va hokazo. Bunday tarzda 
dramalashiktirilgan mavzu uchun albatta shakl ham mos kelishi kerak. 
Etyud ijrosi davomida temp birligiga alohida e’tibor berish kerak. Ikki qo‘lning 
sinxron tarzdagi ijrosi ta’minlanishi uchun arpejiolangan 16 talik notalar, dinamik belgilar 
(sf, >,), yorqin urg‘ular, pedal ustida ishlash kabilar samarali natijalar beradi. 
M.Otajonov. «Illyuziya» etyudi 
(«si-minor») 
Ushbu etyud shaklan yanada qiziqarliroqdir. Bu yerda to‘rt-yetti qismli konsentrik shakl 
o‘ziga xos bo‘lgan tonallik rejasi bilan beriladi: 
h-moll – D-dur – fis-moll – E-dur – gis-moll – Fis-dur – h-moll 
Har bir qism davriya shaklida berilgan bo‘lib, davriya ochiq holda, ya’ni keyingi 
qismning tonalligida yakun topadi. 
Mazkur etyud ijrosi davomida tez templarga o‘tish holatlari, dinamik va agogika 
belgilariga alohida e’tibor qaratish lozim. Ijrochilik nuqtai nazaridan ushbu etyud tovushlardan 
taassurot olish uchun qulay mashq sifatida xizmat qilishi mumkin. Chunki «partitura»da 

---

60 
tovushlar differensiatsiyasiga, shtrixlarga, ritmikani tinglash vositasida ilg‘ab olishga ko‘p 
e’tibor talab qilinadi. Yaxshi o‘ylangan va mahoratli darajada tanlangan applikatura, 
pedallashtirish, muharrir tomonidan tavsiya etilgan musiqa ifodasi bilan bog‘liq atamalar 
ijrochiga etyudning badiiy g‘oyasini ochib berishiga yordam beradi. Bugungi kunda, Ozbekiston 
kompozitorlarining ijod mahsullari nafaqat ozimizda, balki chet elda ham o’z ozniga 
ega,shunday ekan bizning san’atimiz doimo manashunday yuksalishiga intilamiz.