Mazmunı Kirisiw I. Bap. HÁZirgi ózbek tili derivaciyasí

2.1--§. Sóz jasalıw stukturası
Sózdiń jasalıw strukturası (quramı ) sózdiń morfem strukturasınan da, sózdiń morfologiyalıq strukturasınan da parq etedi.
Sózdi morfem strukturasına kóre analiz etilgende, onıń (sózdiń) ulıwma quramı - morfemaları mánisli bólimleri anıqlanadı. Mısalı : ter-im-chi-lar, o'ai- t-nv-chi-lik-ni, paxtazor-lar-ning sıyaqlı.
Sózdiń morfologiyalıq strukturası analiz etilgende bolsa, onıń (sózdiń) forma jasaw hasası hám forma jasaytuǵın qural ajratıladı.
Bul qurallar bolsa sóz quramında ekewden aspaydı : forma jasaytuǵın tiykar, forma jasaytuǵın affiks. Mısalı : paxtakeshlerdiń sóziniń forma jasaytuǵın hasası paxtakeshler, forma jasaytuǵın affiksı - dıń, paxtakeshler sóziniń forma jasaytuǵın hasası — paxta kesh, forma jasaytuǵın affiksı -ler, paxtakesh - sóz.
Sóz soǵıw quramında bolsa sóz jasawshı tiykar hám sóz jasaytuǵın affiks ajratıladı. Yaǵnıy sózde jasaytuǵın bólimler de ekewden aspaydı (eger sóz quramında birdan artıq túbir hám sóz jasaytuǵın birden artıq affiks bolsa da). Mısalı, bilimpazlıq sóziniń sóz jasaytuǵın hasası bilgir, sóz jasaytuǵın affiksı -lik, bilgir sóziniń sóz jasaytuǵın hasası bilim, sóz jasaytuǵın affiksı —paz, bilim sóziniń sóz jasaytuǵın hasası - bil, sóz jasaytuǵın affiksı - im.
Jasalma sózdiń hasası (sóz jasalıw hasası ) qospa sóz yamasa sóz birikpesine teń bolıwı múmkin. Bunday jaǵdayda da jasaytuǵın bólimler ekinen aspaydı. Mısalı, belbawlı sóziniń jasaytuǵın hasası - belbaw, jasaytuǵın affiks -li; bes qabatlı (jay) jasaytuǵın tiykar - bes qabat, jasaytuǵın affiks - lı; eki xanalı (úy) - eki bólme - jasaytuǵın tiykar,-lı jasaytuǵın affiks bolıp tabıladı.Biraq jasaytuǵın affiks qatnaspaǵan qospa sózda jasaytuǵın komponentler (bólimler) dıń hámmesi jasaytuǵın tiykar dep júritiledi. Mısalı, toshko‘mir tosh - yasovchi asos, ko‘mir —
yasovchi asos - toshko‘mir - yasalma; oqqush - oq – yasovchi asos, qush - yasovchi asos - oqqush – yasalma sıyaqlı.
Sózdiń soǵılıw quramın anıqlawda tek jasalma sózler (ápiwayı jasalma hám qospa sóz) analiz etiledi. Yaǵnıy ápiwayı túpkilikli sózler itibardan shette qaladı. Bunday sózler sózdiń morfem hám morfologiyalıq strukturasına kóre analiz etiledi. Basqasha aytqanda, sózdiń jasalma bólegine analiz etiledi. Mısalı, o ‘quvchilarning so‘zining o'quvchi qismi, olmazorlar so‘zining olmazor qismi, tinchlikni so‘zining tinchlik qismi hám basqalar.
Sóz quramında morfemalardı tuwrı ajıratıw jasaw tiykarınıń hám jasaytuǵın quraldıń quramın, shegarasın tuwrı esapqa alıw úlken áhmiyetke iye. Mısalı, gúlshilik, temirshilik, balıqshılıq sıyaqlı jasalma leksemalarda gúlshi, temirshi, balıqshı jasaw hassası esaplanadı. Biraq kópshilik, azshılıq, dıyxanshılıq, jawıngershilik sıyaqlılarda bolsa jasaw hasası ko’p, oz, dehqon, yong’in leksemalari bolıp tabıladı. Shunki ózbek tilinde ko'pchi, ozchi, dehqonchi, yog’ingar formasındaǵı leksemalar joq. Sonday eken, bul orında sol sózler quramındaǵı —chilik garchilik bólimleri jasaytuǵın affikslar esaplanadı.
Analiz úlgisi:
1. Morfem struktura analizi (Sózdiń eń kishi mánisli bólimleri hám olardıń túrleri anıqlanadı ).
1) terimchilarni:
ter=o‘zak, -im=s.yas.aff., -chi=so‘z yas.aff., -lar=kat.shak.
yas.aff, -ni~ kat.shak. yas.aff;
2) baliqchilikdan:
baliq= o'zak, -chi =so‘z yas.aff, -lik= kat.shak. yas.aff, -
dan= kat.shak. yas.aff;
3) to ‘qimachilikni:
to‘qi=~ o‘zak, -ma so'z yas.aff., -chi -;so‘z. yas.aff., -lik=so‘z
yas.aff., -ni~ kat.shak. yas.aff;
4) dehqonchilikda:
dehqon =o ‘zak, -chilik =^so‘z yas. aff., - da =kat. shakl yas.
aff;
5) ко ‘pchilikning:
ко‘р = o‘zak, -chilik =so‘z yas. aff., -ning =kat. shakl yas.aff;
6) Mirzacho‘llik:
Mirza = o‘zak, cho’l = o‘zak, -lik so’z yas. aff;
7) Kattaqo‘rg‘ondan:
Katta = o‘zak, qo‘rg‘on= o‘zak, dan Hkat. shakl yas. aff;
8) ishlagan:
ish= o‘zak; -la = so‘z yas.aff., - gan= nok. shakl yas.aff.
2. Sóz jasalıw strukturası analizi: (jasalmanı payda etiwshi
bólimler ajratıladı ).
1) temir:
temir so‘z;
2) temir chi:
temir= yasovchi asos, -chi =yasovchi affiks
(temirchi=yasalma);
3) temirchilik:
temirchi=yasovchi asos, -lik =yasovchi affiks {temirchilik —
yasalma);
4) kimyogar:
kimyo ^yasovchi asos, -gar ^yasovchi affiks
{kimyogar=yasalma);
5) kimyogar chilik:
kimyogar =yasovchi asos, -chilik ^yasovchi affiks
{kimyo gar chilik =yasalma);
6) о ‘rtoqchilik:
o’rtoq^yasovchi asos, -chilik =yasovchi affiks, (o ‘rtoqchilik^
yasalma);
7) Yangiyo‘1:
Yangi=yasovchi asos, yo’l=yasovchi asos, {Yangiyo 7 =
yasalma);
8) noo‘rin:
«o=yasovchi affiks, -o ‘rin- yasovchi asos, {noo ‘rin=
yasalma);
9) serhosil:
ser=yasovchi affiks, -hosil= yasovchi asos, {serhosil =
yasalma);
10 ) serma 'noli:
serma'no= jasaytuǵın tiykar. ~li;-jasaytuǵın affiks, (serma'noli —
yasalma);
3. Morfologiyalıq struktura analizi: (sóz formasın payda etiwshi bólimler ajratıladı).
1) ishlar:
ish = shakl yasovchi asos, -lar-shakl yasovchi affiks, (ishlar
- so‘z shakl);
2) ishchilar:
ishchi=\ yasovchi asos, -lar^shakl yasovchi affiks
(.ishchilar— so‘zshakl);
3) ishchilarni:
ishchilar =shakl yasovchi asos, -ni shakl yasovchi affiks,
(,ishchilarni— so‘zshakl);
4) ishchilarimizning:
ishchilarimiz shak 1 yasovchi asos, -ning -shakl yasovchi
affiks (ishchilarimizning = so‘zshakl).
Esletpe. Eger leksemanıń quramında jasaytuǵın bólim qatnaspasa, ol “sóz” termini menen ataladı.
Sóz soǵıw tiykarları. Sóz forma quramında leksikalıq máni ańlatıwshı bólim menen grammatikalıq mánis bildiriwshi bólim parıq etedi. Sóz formanıń leksik mánis bildiriwshi bólegi leksema dep ataladı. Leksema grammatikalıq máni ańlatiwshı bólim, sonıń menen birge, sóz jasaytuǵın qosılıwı ushın tiykar bolıp xızmet etedi.
Jasaw hasası bolıp kelgen leksema túpkilikli yamasa jasalma boladi. Túpkilikli leksema quramında jasaytuǵın affiks bolmaydi: ish-lar-im, bila-man, o ‘qi-di-m, sez-gan~san kabi so'z laming ish, bil, o ‘qi, sez bólegi túpkilikli bolıp, túbirge teń keledi.
Jasalma leksema bolsa túpkilikli leksemaga jasaytuǵın affiks qosıılıwınan yamasa birden artıq leksemanıń qosıılıwınan ónim boladi: ish-chi-larga, bil-im-larni, sez-gir, zamon-dosh-larim,chim-qirqar, sho ‘r-quduq sıyaqlı.
Jasalma leksema m a'noli bólimlerge bólinedi, sebebi tilde jasalma leksema menen qasında túpkilikli leksema da ámeldegi boladi. Atap aytqanda, qalalıq, ısker, kıtapxan, búgingi sıyaqlı jasalma leksemalar mánisli bólimlerge - morfemalarǵa bólinedi. Sebebi házirgi ózbek tilinde bul jasalmalardıń ónim bolıwına tiykar bolǵan qala, jumıs, kitap, búgin, kók sıyaqlı leksemalar da isletiledi.
Tilde leksema tutınıwdan túsip qalsa yamasa onıń jasalma leksema menen baylanısı, baylanıslılıǵı joǵalsa, jasalma leksemanıń morfemalarǵa bóliniw ózgesheligi de joǵaladı, nátiyjede jasalma leksema túpkilikli leksemaga aylanadı.
Túpkilikli leksemalar menen ajıralmas baylanısta bolǵan jasalma leksemalar tilde eki jaǵdayda - ózbetinshe jumıslatılatuǵın leksema retinde de, affiks yamasa basqa leksema menen birgelikte, baylanıslı halda da ámeldegi boladi. Atap aytqanda, yo’ldosh, go 'zallik, tutqıch, devoriy sıyaqlılar jasalma leksema bolıp tabıladı. Olar házirgi ózbek tilinde ózbetinshe jumıs yamasa diywal sıyaqlı túpkilikli leksemalardan jasalǵan. Joqarı, joqarıla sıyaqlılar da jasalma leksema, lekin olar quramındaǵı júk, yuksa bólimleri házirgi tilde ózbetinshe jumıslatilmaydi, bálki baylanıslı tiykar formasında bar bolad­ı. (tariyxıy jasalıw)
Túpkilikli leksema menen jasalma leksema tek morfologiyalıq tárepten ǵana emes, bálki leksik máni ańlatıwı tárepinen de bir-birinen parıq etedi. Túpkilikli leksemanıń mánisi tikkeley sol leksemanıń ózine tiykarlanadı. Jasalma leksemanıń mánisi bolsa onıń quramındaǵı bóleklerdiń - jasaytuǵın tiykar hám jasaw quralınıń mánisleri arqalı júzege shıǵadı. Mısalı, terek, suw, paxta, duz, qol sıyaqlı túpkilikli leksemalar bolmıstaǵı zatlardı tikkeley, tuwrıdan-tuwrı ańlatadı, olar sol zatlardıń tildegi shártli termini esaplanadı. Daraxtzor, suvchi, paxtakor, tuzdon, qo‘lqop sıyaqlı jasalma leksemalardıń mánisi bolsa quramındaǵı bólimler mánisine tiykarlanadı, usılar arqalı ańǵarıwıladi: daraxtzor - «terek кóp bolǵan jer»; suvchi- «suwǵarıw, suw beriw menen shuǵıllanıwshı shaxs»; paxtakor - «paxta jetistiriw menen shuǵıllanıwshı shaxs»; tuzdon - «duz salıp qoyıwǵa mólsherlengen ıdıs»; qo‘lqop - «qolǵa kiyiw ushın mólsherlengen nárse» sıyaqlı.
Jasaw hasası bolıp túpkilikli leksema da, jasalma leksema da xızmet etedi Mısalı, terim, bilim, yig'im, orın atları ushın jasaw hasası bolıp túpkilikli feyil leksemalar xızmet etken, terimshi, bilgir, gúlshilik sıyaqlı jasalma atlarda terim, bilim, gúlshi jasalma leksemalari soǵıw hasası boiib kelgen, terimshilik, bilimpazlıq, toq[mashılıq sıyaqlı jasalma atlarda bolsa terimshi, bilgir, toqımashı jasalma leksemalari jasaw hasası wazıypasında kelgen.
Sóz quramındaǵı morfemalami tuwrı ajıratıw soǵıw tiykarınıń hám jasaytuǵın quraldıń quramın, shegarasın tuwrı esapqa alıw úlken áhmiyetke iye. Atap aytqanda, gúlshilik júzimshilik, balıqshiliq sıyaqlı jasalma leksemalarda gúlshi, muzıkashı, balıqshi leksemalari jasaw hasası esaplanadı.
Kópshilik, azshılıq, dıyxanshılıq sıyaqlılarda bolsa jasaw hasası kóp, az, dıyxan leksemalari bolıp tabıladı, sebebi tilde kópshi, azshı, dıyxanshı formasındaǵı leksemalar joq.
Jasalma leksema dúzilisine kóre ápiwayı hám qospa boladı.
Ápiwayı leksema túpkilikli leksemaga leksema jasaytuǵın affiks qosılıwı menen jasaladı: bala –lıq, is-la, sabaq-lıq, terim - shi sıyaqlı.
Qospa leksema eki hám odan artıq leksemanıń qosılıwınnan ónim boladi: Mirza-cho'l, karnay-gul, anjirshaftoli, otash-qalb, ко ‘k-sulton, tuya-qush sıyaqlı.