Mazkur o’quv-uslubiy majmua orqali talabalar o‘zini-o‘zi mustaqil nazorat qilishi va bilimlarini joriy nazoratdan o‘tkazishda foydalanilishlari mumkin

Aktiv schetning ta’rifi

D-t K-t

D-t K-t

D-t K-t

Sb

-

Sb

-

Sb

-

+

+

+

Ay.

Ay.

Ay.

Ay.

Ay.

Ay.

So

So

So

Sb - boshlang‘ich salьdo

Ay. - davrdagi aylanma
So - oxirgi qoldiq
So = Sb + Ay.d - Ay.k
Ay. d - debetlik aylanma
Ay.k - kreditli aylanma

Passiv schetning ta’rifi

D-t 70 K-t				D-t 68 K-t				D-t 69 K-t
	Sb				Sb				Sb
-	+			-	+			-	+
Ay	Ay			Ay	Ay			Ay	Ay
	So				So				So

So= Sb +Ay.k - Ay.d

Mablag‘lar va ularning manbalari qoldiqlarining o‘zgarishlarini schyotlarda aks ettirilishinini (tarxiy shaklda) misollarda ko‘rib chiqamiz.
1 - misol. «Kassa» moddasi korxonaning naqd pullarini aks ettiradi. Faraz qilaylik kassada 200 so‘m bor. Xo‘jalik mablag‘lari balansning aktivida ko‘rsatilganligi bois, schyotlarda ularning qoldiqlarini debetga yozish tartibi qabul qilingan. Demak, 200 so‘m qoldiqni «Kassa» schyotining debetigi yozish kerak.
Faraz qilaylik, korxonada shunday muomalalar sodir bo‘lganki, ularning natijasida kassaga birinchi jarayon bo‘yicha 500 so‘m, uchinchi muomala bo‘yicha 3000 so‘m kelib tushgan; kassada uchinchi muomala bo‘yicha 600 so‘m, va to‘rtinchi jarayon yuzasidan 2800 so‘m chiqib ketgan (sarflangan). Pullarning kelib tushishi (ko‘payishi)ni «Kassa» schyotining debetiga, ularning chiqib ketishi (kamayishi)ni uning qarama-qarshi tomoniga - kreditiga yozish kerak. Bu, kassadagi mablag‘lar harakatining yakunlarini hisoblab chiqishda naqd pullarni kelib tushishini qoldiqqa qo‘shish, chiqib ketishini esa ayrish uchun kerak.
Shunday qilib, 500 va 3000 so‘m «Kassa» schyotining debetiga, 600 va 2800 so‘m uning kreditiga yoziladi.
Naqd pullar harakatini debeti va krediti bo‘yicha aylanmalar summasi hisoblab chiqarilgandan keyin qoldiqni aniqlaymiz. U 300 so‘mga teng bo‘ladi (200+3500-3400).
To‘rtta muomala yozilgandan keyin «Kassa» schyoti quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
D-t K-t

Kassadagi naqd pullarning Boshlang‘ich qoldig‘i	200
1) Kassaga naqd pul kelib tushdi	500	2) Kassadan naqd pul sarflandi	600
3) Kassaga naqd pul kelib tushdi	3000	3) Kassadan naqd pul sarflandi	2800
Kelib tushgan - jami (aylanma)	3500	Jami sarflangan (aylanma)	3400
Kassadagi naqd pulning oxirgi qoldig‘i	300

Bu schyotdagi oxirgi qoldiq faqat debetida bo‘lishi mumkin, chunki mavjud bo‘lgan naqd puldan ortiqcha sarflash mumkin emas.

2 - misol «Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» moddasi korxona mablag‘lari manbaini aks ettiradi. Balansda unga yozilgan summa - korxonaning mol etkazib beruvchilarga bo‘lgan qarzi miqdorini ko‘rsatadi. Bu modda bo‘yicha qoldiq 40000 so‘mga teng deylik.
«Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» moddasining o‘zgarishini anglatuvchi muomalalar korxonaning qarzining oshishini kamayishini ko‘rsatishi mumkin. Faraz qilaylik, uchta muomalalar sodir bo‘lgan: birinchisi - korxona mol etkazib beruvchilarga bo‘lgan qarzining 15000 so‘mga uzgan, ikkinchisi - korxonaning mol etkazib beruvchilariga qarzi 20000 so‘mga oshgan, uchinchisi - mol etkazib beruvchilarga bo‘lgan korxona qarzni 35000 so‘mga uzgan.
Mol etkazib beruvchilarga doir muomalalarni hisobga olish uchun 6010-«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» schyoti yuritiladi. Bu schyot mablag‘lar manbaini aks ettiradi, shuning uchun undagi yozuvlar, mablag‘lar turlarini hisobga oladigan «Kassa» schyotiga qaraganda boshqa aks ettiriladi. Unda qoldiq, mablag‘lar manbaining kreditiga yoziladi. Mazkur schyotda ko‘payishni anglatuvchi muomalalar - kreditida, kamayishni anglatuvchi muomalalar - debetida aks ettiriladi. Demak, 15000 va 35000 so‘m shu schyotning debetiga, 20000 so‘mni esa kreditga yozish kerak.
Boshlang‘ich qoldiq va muomalalar yozilgandan keyin, debet va kredit bo‘yicha aylanmalar yakunini hisoblab chiqamiz va yangi qoldiq (saldo)ni topamiz. U quyidagicha bo‘ladi:
(40000+20000-50000=10000).
«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» schyoti unga muomalalar yozilganidan keyin, quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: