Mazkur o’quv-uslubiy majmua orqali talabalar o‘zini-o‘zi mustaqil nazorat qilishi va bilimlarini joriy nazoratdan o‘tkazishda foydalanilishlari mumkin

200__yil yanvar oyi uchun 6990-«Boshqa majburiyatlar» hisobvarag‘ining analitik hisobi bo‘yicha 7-qaydnoma

№	Debitor va kreditorlar nomi, manzili	Oy boshiga saldo		Debet oboroti			Kredit oboroti
		D-t	K-t	Asos (yozuv mazmuni)	Korres. Hisob varak	Summa	Asos (yozuv mazmuni)	5010	5110
Jami:

1.2.TARQATMA MATERIAL


PUL MABLAG‘LARI VA HISOB-KITOBLAR HISOBI


Kirim va chiqim kassa orderlarini kayd qilish jurnali
chap kism

Kirim hujjatlari
Sana	Raqam	Summa	Eslatma
1	2	^3	4
Kirim bo‘yicha jami
o‘ng kism
Chiqim hujjatlari
Sana	Raqam	Summa	Eslatma
5	6	7	8
Chiqim bo‘yicha jami

Kassa daftari
Kassa: «_____»_________________________2010 yil
Varaq

Jujjat rakami	Kimdan olingan yoki kimga berilgan	O‘zaro boglangan Hisobvaraqlar rakami	Kirim	Chiqim
1	2	3	4	5
	Kun boshiga qoldik
	- chek bilan bankdan
	Ish xdki
	Bir kunda jami

Kassir________________(imzo) soni
Kassa daftaridagi kaydlarni tekshirdim va _________________________
(yozuvda)
__________________kirim va_____________chiqim hujjatlarini oldim
Buxgalter __________________________(imzo)


5000-«Kassadagi pul mablag‘lari»ni hisobga oluvchi
hisobvaraqlar korrespondentsiyasi

№	Xo‘jalik muomalalarining mazmuni	hisobvararqlar korrespondentsiyasi		Yozuvlarni asdiqlovchi hujjatlar
		Debet	Kredit
1	Bankdagi tegishli Hisobvaraqlardan pul mablag‘larining kassaga kelib tushishi (ish haqi, nafaqa, mukofotlar)	5010	5110, 5210	Pul cheki pattasi va ko‘chirmasi, kassaning kirim orderi kassa kitobi
2	Yo‘ldagi pul amblag‘larining kelib tushishi	5010	5620	Kirim to‘g‘risidagi tasdiqnoma
3	Mahsulot ish va xizmatlarning naqd pulga sotilishi	5010	9010-9030	Sotish vedomosti va kassaning kirim orderi

Hisobdor shaxslar tomonidan olingan va ishlatilmagan ortiqcha summalarning qaytarilishi	5010	4230	Bunak Hisoboti va kassaning kirim orderi
Pul mablag‘larining kassadan Hisoblashishish Hisobvarag‘iga qaytarilishi	5110	5010	Topshirish e’loni va bankning ko‘chirmasi
Kassadan ish haqi va boshqa to‘lovlarning (yordam pullari, chukofotlar, ishtirok etishdan daromadlar)ning berilishi	6710	5010	To‘lov vedomosti va kassa chiqim orderi
Bir martalik yordam pulining kassadan tulanishi	9430	5010	Kassa chiqim orderi, rahbarning buyrugi va ariza

__________________________bo‘yicha Hisob-kitobvarag‘idan bank ko‘chirmasi
(korxona)
200 yil «____________»___________________uchun

Sana	Hujjat rakami	Bankning o‘zaro bog-lanuvchi hisob-varagi	Muoma la kodi	Bank belgisi	Korxona Hisob-kitobvaragi	D-t	K-t	Qoldik	O‘zaro boglav hisob-varakl belgila! (korxon: buxgalteriya kuyilad]
		Jami oborot lar

№	Xo‘jalik muomalalarining mazmuni	Hisobvararqlar korrespondentsiyasi		Yozuvlarni asdiqlovchi hujjatlar
		Debet	Kredit
1	Mahsulot, ish va xizmatlarning sotilishidan olingan tushumlarning kirim qilinishi	5110	4010	Hisob-kitobschyotidan ko‘chirma
2	Asosiy vositalar va boshka aktivlarning sotilishidan tushgan tushumlarning kelib tushishi	5110	4010	hisob-kitrb schyotidan ko‘chirma
3	Kassadan nakd pulning Hisob-kitobschyotiga qaytarilishi	5110	5010	topshirish e’loni va Hisob-kitobschyotidan ko‘chirma
4	Bankdan kassaga pul mablag‘larining kelib tushishi (mehnat haqi, Nafaka, mukofotlar va boshkalar uchun	5010	5110	Hisob-kitobschyotidan ko‘chirma va pul cheklari
5	Byudjetga hisoblangan to‘lovlar bo‘yicha qarzdorlik summalarining o‘tkazilishi	6410	5110	to‘lov topshiriqnomasi, inkasso va Hisob-kitobschyotidan ko‘chirma
6	Mol yetkazib beruvchilarga sotib olingan TMZlar qiymatining tulanishi	6010	5110	to‘lov topshiriqnomasi, Hisob-kitobschyotidan ko‘chirma

2-jurnal-order 2009 yilning oyi uchun
5110-«Hisob-kitob schyoti»ning kreditidan quyidagi hisobvaraqlarning debetiga

Sana			Debetlanuvchi hisobvaraqlar					Jami
	5010	5510	5610	6010	6410	6520	6720
Jami

2-qaydnoma 2009 yilning oyi uchun
5110-«Hisob-kitob schyoti»ning debetidan quyidagi hisobvaraqlarning kreditiga

Sana	Kreditlanuvchi hisobvaraqlar						Jami
	J-o№	J-o№		J-o№	J-o№	J-o №
	2810	5010	5510	6720	6810	va xokazo
Jami

№	Xo‘jalik muomalalarining mazmuni	Hisobvaraqlar korrespondentsiyasi		Yozuvlarni asdiqlovchi hujjatlar
		Debet	Kredit
1	Qarzdor korxonalar tomonidan Uzoq muddatlr qarzlarning qaytarilishi	5210-5220	7820	Valyuta schyotidan ko‘chirma
2	Mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan tushgan valyuta kirimining aks ettirilishi	5210	4010	Valyuta schyotidan ko‘chirma
3	Asosiy valyutalar va boshqa aktiqvlarning sotilishidan bankka kelib tushgan valyuta kirimining aks ettirilishi	5210	4010	Valyuta schyotidan ko‘chirma
4	Valyuta mablag‘larining kassadan valyuta schyotiga berilishi	5210	5010	Pul topshirish e’loni valyuta Hisobvarag‘idan ko‘chirma
5	Bankdan kassaga valyuta mablag‘larning kelib tushishi	5010	5210	Valyuta schyotidan ko‘chirma
6	Kelib tushgan TMBlar uchun Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga bo‘lgan qarzning o‘tkazilishi	6010	5210	To‘lov topshriqnomasi va valyuta schyotidan ko‘chirma
7	Bankning Uzoq va qisqa muddatli qarzlarning o‘zilishi	7810-6810	5210	To‘lov topshriqnomasi va valyuta schyotidan ko‘chirma

20__yil yanvar oyi uchun 6990-«Boshqa majburiyatlar» hisobvarag‘ining analitik hisobi bo‘yicha 7-qaydnoma

№	Debitor va kreditorlar nomi, manzili	Oy boshiga saldo		Debet oboroti			Kredit oboroti
		D-t	K-t	Asos (yozuv mazmuni)	Korres. Hisob varak	Summa	Asos (yozuv mazmuni)	5010	5110
Jami:

1.3.KEYS-STUDY
Pul mablag‘lari hisobi

«Guliston» hissadorlik jamiyatining 20… yil uchun xo‘jalik muomalalarini hisobga olish daftari.

№	Muomala mazmuni	Asos bo‘luvchi hujjat	Summa	Schyotlar aloqasi
				Dt	Kt
1	Hisob kitob schyotidan kassaga naqd pul keltirildi ish haqi tarqatish uchun (Chek bilan)	Kassa kirim orderi	250000
2	To‘lov vedomostlariga asosan o‘tgan oy uchun ish haqi tarqatildi (To‘lov vedomosti tuzilsin)	Kassa chiqim orderi	200000
3	Vaqtida olinmagan ish haqi deponentga o‘tkazildi. (To‘lov vedomostlariga belgi qo‘yilsin)	Deponent qayd daftari	50000
4	Kassadagi deponentga o‘tkazilgan naqd pul hisob-kitob schyotiga topshirildi (e’lon hujjatiga asosan blankasi to‘ldirilsin)	Kassa chiqim orderi	50000
5	Kassaga xizmat safari harajatlari uchun naqd pul olindi (chek bilan)	Kassa kirim orderi	10000
6	Kassadan xizmat safariga boruvchi shaxslar U.Ravshanov, A.Rasulovlarga naqd pul avans tariqasida berildi.	Kassa chiqim orderi	10000
7	«Bahor» nomli fermer xo‘jaligidan debitorlik qarzi undirildi. Hisob schyotiga tushirildi	Hisob schyotidan ko‘chirma	28000
8	Hisob schyotidan Kuchlik neft tashkilotiga olingan A-80 benzin uchun qarz o‘tkazib berildi (To‘lov topshiriqi rasmiylashtirilib)	Hisob schyotidan ko‘chirma	70000
9	Ijtimoiy sug‘urta to‘lovi bo‘yicha qarzdorlik Hisob schyotidan o‘tkazib berildi. (To‘lov topshiriqi rasmiylashtirilib)	Hisob schyotidan ko‘chirma	1800
10	Chirchiq transformator zavodiga qo‘yilgan akkreditivning bir qismi qaytarildi	Hisob schyotidan ko‘chirma	11000
11	Bankdan olingan qisqa muddatli kredit hisob - kitob schyotiga o‘tkazildi.	Hisob schyotidan ko‘chirma	600000
12	Sotilgan mahsulotlar uchun «O‘zGolding» Qo‘shma Korxonasidan hisob schyotiga mablag‘ kelib tushdi.	Hisob schyotidan ko‘chirma	50000
13	Bankning qisqa muddatli kreditidan foydalanilganligi uchun hisoblangan foiz hisob-kitob schyotidan to‘landi.	Hisob schyotidan ko‘chirma	2000
14	Bankning hisob-kitob schyotidan bergan ko‘chirmasi bo‘yicha bizning hisob-kitob schyotimizga noto‘g‘ri o‘tkazilgan pul aniqlandi.	Hisob schyotidan ko‘chirma	15000
15	Bank ushbu noto‘g‘ri o‘tkazilgan pulni hisob - kitob schyotimizdan qaytarib oldi.	Hisob schyotidan ko‘chirma	15000
16	Sotib olingan aksiyalar bo‘yicha hisoblangan divident hisob - kitob schyotimizga o‘tkazildi.	Hisob schyotidan ko‘chirma	7000
17	Rossiya federatsiyasida joylashgan haridor korxonadan sotiladigan mahsulotlar uchun avans tariqasida valyuta raqamiga mablag‘ kelib tushdi (500 Aqsh) dollarida 1 Aqsh dol - 1245 sum	Hisob schyotidan ko‘chirma	622500
18	“Yo‘lovchitransservis” korxonasiga hisob schyotidan mablag‘ o‘tkazilib Shahar transporti uchun oylik chiptalar sotib olindi	Hisob schyotidan ko‘chirma	10000
19	Shahar transporti uchun olingan oylik chiptalar xo‘jalik xizmatlarida foydalanish uchun berildi	Talabnoma, Dalolatno-ma	10000
20	Valyuta schyotidagi AQSh dollari O‘zR Markaziy banki e’lon qilgan kurs bo‘yicha ijobiy kurs tafovuti aniqlandi 1 AQSh -1250 sum	Buxgalter ma’lumot	2500
21	Chirchiq transformator zavodiga qo‘yilgan akkreditivning bir qismi kreditorlik qarzni tugatishga sarflandi	Buxgalter ma’lumot	11000
22	“Turon” fermer xo‘jaligiga qishloq xo‘jalik mahsulotlari uchun oldindan avans o‘tkazib berildi.	Hisob schyotidan ko‘chirma.	80000
23	Haridorlardan kelgusida beriladigan mahsulot uchun oldindan olingan mablag‘ muddati kechiktirilgan daromad sifatida aks ettirildi.	Hisob schyotidan ko‘chirma.	500000
24	Xususiy tadbirkor Raxmatullaev V.V. dan beriladigan mahsulot uchun avans olindi.	Hisob schyotidan ko‘chirma.	200000
25	Byudjetga QQS o‘tkazib berildi.	Hisob schyotidan ko‘chirma	20000

Vazifa:
1. Buxgalteriya o‘tkazmalari berilsin.
2. Quyidagi shaklda oborot vedomosti tuzilib schyotlarga tarqatilsin.

Schyot №	Schyotlar nomi	Oy boshiga saldo		Aylanma		Oy oxiriga saldo
		Dt	Kt	Dt	Kt	Dt	Kt
JAMI:

3. Pul mablag‘lari hisobi bo‘yicha kassa kirim orderi, kassa chiqim orderi, kassa kirim, chiqim orderlarini qayd etish daftari, kassa kitobi, to‘lov topshirig‘i, hisob, valyuta schyotidan ko‘chirma va boshqa tegishli hujjatlar to‘ldirilsin.

Kassa kirim va chiqim orderlarini qayd qilish daftari

Kirim hujjatlari
Chiqim hujjatlari

Kassa daftari to‘ldirilsinva kun oxiriga qoldiq chiqarilsin

Hujjat №	Kimdan olindi, kimga berildi.	Korrepondent schyot	Kirim	Chiqim
Kun boshiqa qoldiq
Kun oxiriga qoldiq

4. Jurnal order №1 va vedomost №1 to‘dirilsin.

Jurnal order №1
5010 schyotning krediti bo‘yicha

Sana (Muomala №)	Schyot №	Schyot №	Schyot №	Schyot №	Schyot №	Jami
Jami

Vedomost №1a
5010 - schyotning debiti bo‘yicha.
Boshlang‘ich qoldiq.

Sana (Muomala №)	Schyot №	Schyot №	Schyot №	Schyot №	Schyot №	Jami
Jami

Oxirgi qoldiq:
Hisob schyotidan ko‘chirma.
«Guliston» hissadorlik jamiyati
h/r № 20203000300471498001
Boshlang‘ich qoldiq Passiv 670870.00
Oxirgi qoldiq Passiv

№	Schyot	Hujjat №	MFO	Debet oborot	Kredit oborot

5. Jurnal order №2 va vedomost №2a to‘ldirilsin.


Jurnal order №2
5110 schyotning krediti bo‘yicha

Sana (Muomala №)	Schyot №	Schyot №	Schyot №	Schyot №	Schyot №	Jami
Jami

Vedomost №2a
5110 - schyotning debeti bo‘yicha.

Boshlang‘ich qoldiq:

Sana (Muomala №)	Schyot №	Schyot №	Schyot №	Schyot №	Schyot №	Jami
Jami

Oxirgi qoldiq:
4. Jurnal order №2a va vedomost №2a to‘ldirilsin.


Jurnal order №2a
5210 schyotning krediti bo‘yicha

Sana (Muomala №)	Schyot №		Schyot №		Schyot №		Schyot №		Schyot №
	$	so‘m	$	so‘m	$	so‘m	$	so‘m	$	so‘m
Jami

Vedomost №2a
5210 - schyotning debeti bo‘yicha.

Boshlang‘ich qoldiq:

Sana (Muomala №)

Schyot №

Schyot №

Schyot №

Schyot №

Schyot №

Jami

$

so‘m

$

so‘m

$

so‘m

$

so‘m

$

so‘m

$

so‘m

Jami

Oxirgi qoldiq:


1.4.GLOSSARIY
Aylanma mablag‘lar- aylanma fondlar, muomala fondlari va boshqa harakatdagi aktivlarda turgan pul mablag‘lari.
Boshqaruv tamoyillari - iqtisodiyotning barcha sohalarini boshqarish tizimining tuzilishi va amal qilinishini belgilab beruvchi asosiy qoida.
Boshqaruv tizimi - boshqarishning maqsadlari, tarkibi, shakli va usullari majmuasi. U dinamik bo‘lib, ijtimoiy - iqtisodiy sharoitlar o‘zgarishi bilan uning unsurlarini aniq mazmuni ham o‘zgaradi.
Balansni likvidligi - balansdagi likvid bo‘lgan mablag‘larning majburiyatlarni qoplash darajasi tushuniladi.
Brak mahsulot - tasdiqlangan andoza va texnika shartlarga mos kelmaydigan mahsulot.
“Balans” - lotincha bis – ikki marta, band – tarozi pallasi so‘zlaridan tarkib topib, tom ma’noda ikki palla degan ma’noni anglatadi va tenglik tushunchasi sifatida ishlatiladi.
Bir so‘mlik tovar mahsulotiga ketgan harajat - ishlab chiqarish tannarxini tovar mahsuloti hajmiga nisbati tariqasida aniqlanadi.
Deduktsiya - tadqiqot yoki biror obyektni (hodisani, jarayonni) o‘rganishda umumiylikdan xususiylik sari o‘tilishi tushuniladi.
Debitor qarzlari - aynan tahlil qilinayotgan korxona aylanma mablag‘larining bir qismi boshqa korxonalar aylanmasida qatnashishi tushuniladi.
Debitorlik majburiyalarining aylanuvchanligi - qarz majburiyatlarining undirib olish muddati va ularning aylanish koeffitsenti..
Debitorlik majburiyatlarining aylanuvchanligini - sotishdan olingan sof tushumni debitorlik majburiyatlarining mavjud summasiga bo‘lish asosida aniqlanadi.
Debitorlik qarzlarining aylanish kuni - debitorlik majburiyatlarining mavjud summasini tahlil etish davrining kelendar kuniga ko‘paytirish va sotishdan olingan sof tushum summasiga bo‘lish asosida aniqlanadi.
Jami aktivlarni rentabelligi (mulk rentabelligi) - korxonaning asosiy va aylanma mablag‘lardan foydalanish samaradorligi darajasini ko‘rsatadi. U sof foydani jami aktivlarni o‘rtacha qiymatiga nisbati tariqasida aniqlanadi.
Joriy likvidlik koeffitsienti - u aylanma aktivlarga qo‘`yilgan moliyaviy resurslarning necha so‘mi joriy majburiyatlar bir o‘`miga tog‘ri kelishini ifodalaydi. U joriy aktivlarni joriy majburiyatlarga nisbati tariqasida aniqlanadi.
Zanjirli almashtirish usuli - natija o‘zgarishiga uchta va undan ko‘p omillar ta’sir ko‘rsatsa, ular o‘rtasidagi bog‘liqlik funktsional bo‘lganda qo‘llaniladigan usul.
Induktsiya - tadqiqotni yoki biror obyektni (hodisani, jarayonni) xususiylikdan umumiylik sari o‘tilishi tushuniladi.
Ichki xo‘jalik rezervlar(imkoniyatlari) - xo‘jalik yuritish samaradorligini oshirish imkoniyatini aniqlashda ijobiy ta’sir etuvchi omillar harakatini kuchaytirish va ularning salbiy ta’sirini tugatish tushuniladi.
Iqtisodiy tahlilning maxsus usullari - taqqoslash, guruhlashtirish, mutlaq va nisbiy miqdorlar, indeks, dinamika, bartaraf etish, zanjirli bog‘lanish, etakchi bo‘g‘inni ajratib qo‘yish, koeffitsientlar, foizlar, o‘rtacha miqdorlar, qayta hisoblash, ko‘rsatkichlarning bajarilish foizi va oo‘ish sur’atidagi farq, mutlaq farq kabilar.
Iqtisodiy-matematik usullar - integral, korrelyatsiya, regressiya, omillar tizimini determinlashgan modellarda aks ettirish, nazariy o‘yin kabilar.
Istiqbol tahlili - korxonaning kelgusi faoliyatini oldindan o‘rganish sodir bo‘ladigan j`arayonlarni oldindan belgilash maqsadida amalga oshiriladigan tahlil.
Kreditor qarzlari - o‘zga korxonalarning aylanma mablag‘larining bir qismi aynan tahlil qilinayotgan korxona aylanmasida qatnashishi tushuniladi.
Kreditor majburiyatlarining aylanuvchanligini - sotilgan mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxini kreditorlik majburiyatlarining mavjud summasiga bo‘lish asosida aniqlanadi.
Kreditorlik qarzlarining aylanish kuni – kreditorlik majburiyatlarining mavjud summasini tahlil etish davrining kelendar kuniga ko‘paytirish va sotilgan mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxi summasiga bo‘lish asosida aniqlanadi.
Metodologiya(uslubiyat) - muayyan fanning predmetini o‘rgatish usuli, unda qo‘llaniladigan yondashuvlar, usullar majmuasi.
Materiallar samarasi - moddiy harajatlarning bir so‘mi hisobiga qancha mahsulot ishlab chiqarilganligini ko‘rsatadi.
Material sig‘imi - bir so‘m tovar mahsuloti ishlab chiqarish uchun qancha (necha tiyin) moddiy harajatlar to‘g‘ri kelishini ko‘rsatadi.
Moliyaviy natija - korxona faoliyatining foyda summasi va rentabellik darajasida ifodalanaigan yakunidir.
Muddatli likvidlik koeffitsienti - u pul mablag‘lari, sof debitorlik qarzlari summasini joriy majburiyatlarga bo‘lish orqali aniqlanadi.
Mutlaq likvidlik koeffitsienti - u pul mablag‘larining joriy majburiyatlariga nisbati sifatida aniqlanadi.
Moliyaviy mustaqillik koeffitsienti - u korxonaning o‘z mablag‘larining xo‘jalik mablag‘lari umumiy summasiga nisbati tariqasida aniqlanadi.
Mehnat omillari - korxonaning ishchi kuchi bilan ta’minlanishi, ish vaqtidan foydalanish va mehnat unumdorligi darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar.
Mehnat vositalari omillari - korxonaning asosiy vositalar bilan ta’minlanganligi, tarkibi, texnik holati va ulardan foydalanish samaradorligini ifodalovchi ko‘rsatkichlar.
Mehnat predmetlari omillari - korxonaning xom ashyo va asosiy materiallar bilan ta’minlanganligini hamda ulardan foydalanish samaradorligini ifodalovchi ko‘rsatkichlar.
Mahsulotni bir tekisda ishlab chiqarish - mahsulotni tuzilgan jadval asosida, mahsulotning oldindan aniqlangan assortimenti va sifatiga muvofiq etkazib berish va sotishni o‘z vaqtida ta’minlanishi.
Mahsulot etkazib berish shartnomasi – korxonalar o‘rtasida tuziladigan bitimdir.
Mahsulot sifati - uning barcha mo‘ljallangan maqsadda foydalanishga yaroqli xususiyatlarining majmuasi.
Mehnat unumdorligi - moddiy ishlab chiqarishda vaqt birligi davomida hosil qilingan mahsulot miqdori bilan o‘lchanadi
Moddiy resurslar - ishlab chiqarishning muayyan tsiklida foydalanishda bo‘lgan va shu tsiklda ishlab chiqarilgan mahsulot (ish va xizmatlar) tannarxiga o‘z qiymatini to‘liq o‘tkazib boruvchi buyumlar.
Mahsulot tannarxi - mahsulotni ishlab chiqarish, sotish va korxona moliyaviy faoliyati bo‘qyicha barcha harajatlarning pul orqali ifodalanishi.
Moliyaviy faoliyat — bo‘limida aksiya chiqarishdan kelib tushgan tushum, uzoq va qisqa muddatli qarzlarni kelib tushishi va chiqimlar aks etadi.
Moddiy tekshiruvlar - moddiy boyliklar, pul mablag‘lari xaqiqiy qoldig‘ini buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bilan qiyoslash orqali amalga oshiriladi.
Omilli tahlil - natija ko‘rsatkichining o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash va ularning ta’sir doirasini hisoblash usullari majmuasini o‘zida ifoda ettirgan tahlildir.
Omillar - u yoki bu iqtisodiy ko‘rsatkichga ijobiy hamda salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi faol harakat qiluvchi kuchlar tushuniladi.
Operatsion foyda(asosiy faoliyati foydasi) - yalpi foydadan davr harajatlari va boshqa operatsion harajatlar chegirilishi va asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar qo‘shilishi natijasida hosil bo‘lgan foyda.
Pul oqimlari – pul va pul mablag‘larining hamda so‘m va o‘zga ekvivalentlarining kirimi va chiqimi.
Pul ekvivalentlari —erkin almashtiriladigan qisqa muddatli likvidlanadigan, qiymati o‘zgarishi xatariga kamroq moyil bo‘lgan investitsiyalar.
Pul mablag‘lari —kassadagi nakd pul va talab bo‘yicha beriladigan depozitlar, shuningdek, hisob-kitob. valyuta va o‘zga bank hisob raqamlaridagi mablag‘lar.
Passiv (nofaol) asosiy vositalar - binolar, inshootlar va transport vositalari.
Rentabellik - jami ijtimoiy ishlab chiqarish va har bir korhonaning iqtisodiy hamda moliyaviy samaradorligini ifodolovchi ko‘rsatkich.
Raqobat – lotincha so‘zdan olingan bulib, maqsadga erishish uchun kurash, korxonalar o‘rtasidagi sof kurashni bildiradi.
Sintez - yunoncha «synthisie» so‘zidan olinib, umumlashtirish degan ma’noni bildiradi yoki biror obyektni (hodisani, jarayonni) o‘rganishda xususiylikdan umumiylik sari tadqiq tushuniladi.
Sabab - keng ko‘lamdagi kompleks omillar tizimiga nisbatan qo‘llanilib, kompleksni tashkil etuvchilar esa omillar deyiladi.
Sotilgan mahsulot - tovarlar iste’molchilarga jo‘natilib uning haqi mol yuboruvchilarning bankdagi hisob - kitob raqamiga o‘tkazilishi tushuniladi.
Sof mahsulot - tovar mahsulot bilan uni ishlab chiqarishga qilingan moddiy sarflar va asosiy vositalar va nomoddiy faollarning amortizatsiyasi summasi o‘rtasidagi farq.
Soliq to‘lagunga qadar foyda - umumxo‘jalik faoliyatidan kelgan foydaga favquloddagi foydani qo‘shilishi va favquloddagi zararni chegirish orqali hosil bo‘lgan foyda.
Sof foyda - soliq to‘lagunga qadar foydadan daromad (foyda) solig‘i va foydadan boshqa soliqlar va yig‘imlarni chegirilishi orqali aniqlangan foyda.
Taqqoslanadigan mahsulot - shu yil va undan oldingi yillarda seriyali va ommaviy tartibda ishlab chiqarilgan mahsulotning barcha turlari.
Taqqoslanmaydigan mahsulot - joriy yilda ishlab chiqarilgan mahsulotdir.
Texnik-iqtisodiy tahlil - kompleks iqtisodiy tahlil va muhandislik tahlilining birikishi asosida hosil bo‘lgan tahlil.
Tovar mahsuloti - barcha ishlab chiqarish bosqichlarini o‘tgan, to‘la butlangan, texnika nazorati bo‘limidan o‘tgan va omborga topshirilgan mahsulot.
Taqsimlanmagan foyda — korxonaning hisobida turgan sof foydasi.
To‘lov qobiliyati - xo‘jalikning muddati kelgan to‘lov majburiyatlarini bajarish uchun zarur bo‘lgan mablag‘larning etarli yoki kamchiligini aniqlash.
Umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda(hisobot foydasi) - operatsion foydaga moliyaviy faoliyatning daromadlarini qo‘shilishi va moliyaviy faoliyat bo‘yicha harajatlar chegirilishi orqali hosil bo‘lgan foyda.
Ustav kapitali - o‘z mablag‘lar manbaining asosini tashkil etadi.
3.1 – MAVZU. “BUXGALTERIYA BALANSI, UNING TUZILISHI VA MAZMUNI”
REJA:
1. Balans to’g’risida tushuncha
2. Balans tuzilishi va uning moddalari mazmuni

Parijda Luvr muzeyida bir erkak kishiga haykal o‘rnatilgan. Uning yagona e’tiborli jihati ikki qalamdan iborat bo‘lib bittasi qulog‘iga qistirilgan, ikkinchisi qo‘lida. Bu eramizdan 1000 yil oldin katta mulkdor qo‘lida mirza (kotib) lavozimida ishlagan kishiga qo‘yilgan haykal edi. Uning asosiy vazifasi xo‘jayini tomonidan bozorga qancha mol olib borib sotgani, ya’ni qancha g‘alla, em, xashak va boshqa narsalarni sotgani yoki sotib olgani to‘g‘risidagi ma’lumotlarni yozib borib vaqti vaqti bilan xo‘jayinning qanday va qancha mablag‘lari, boshqalardan oladigan va ularga beradigan mol-mulki qanchaligi to‘g‘risida natura ko‘rsatkichida axborot berib turar edi. Bu o‘sha vaqtning o‘ziga xos balansini anglatar edi. Savdo-sotiqning rivojlanishi natijasida pul o‘lchovi vujudga kelishi va pul birligining standartlashishi natijasida mirza (kotib) o‘z xo‘jayiniga tegishli bo‘lgan turli mablag‘lari, uning olishga tegishli va boshqalarga berishga tegishli qarzlarini qancha ekanligini va ma’lum bir davr oxiriga qancha mablag‘ga ega ekanligini pulda ifodalash imkoniyatiga ega bo‘lgan.

Demak, buxgalteriya balansi sub’ektning resurslari (aktivlari), resurslarga bo‘lgan da’volar (majburiyatlar) va mulk egasiga tegishli ulush (o‘z) mablag‘lari to‘g‘risidagi iqtisodiy axborot bo‘lib hisoblanadi.
Xo‘jalik sub’ektlarini boshqarish uchun eng avvalo ulardagi mablag‘lar haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘lish kerak. SHu bilan birga ular, mablag‘larning qanday turlariga ega va bu mablag‘lar qanday manbaalardan tashkil topganligini bilish kerak bo‘ladi. Bunday ma’lumotlar umumlashtirilgan holda pul ko‘rsatkichlarida ma’lum bir sanaga berilishi kerak. Mablag‘lar tarkibi va qanday maqsadlarga mo‘ljallanganligini o‘rganish uchun ularni iqtisodiy jihatdan guruhlash zarur. Mana shu ma’lumotlar buxgalteriya balansi yordamida olinadi.
Buxgalteriya balansi xo‘jalik mablag‘larini ularning turlari va tashkil topish manbaalari bo‘yicha muayyan bir davrga pulda ifodalanib umumlashtirib aks ettirish, iqtisodiy guruhlash usulidir.
Mablag‘lar turlari va ularning manbaalarini ajratib ko‘rsatish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining 2002 yil 7 fevralda 30-sonli buyrug‘i bilan qabul qilingan balans ikki qismdan iborat bo‘lgan jadval shaklida tuzilgan. Uning chap tomonida mablag‘lar turlari va ularning joylanishi keltiriladi va u aktiv qism deb nomlanadi, passiv qism deb nomlanadigan o‘ng tomonida mablag‘lar manbalari va ularning qanday maqsadlarga atalganligi ko‘rsatiladi.
«Aktiv» atamasi lotincha - faoliyatli, amal qilish, mavjud bo‘lish degan so‘zlardan kelib chiqqan. Shundan kelib chiqib, aktiv deganda mablag‘lar qanday amal qilayotganligini, ishlayotganligini ko‘rsatuvchi mablag‘lar guruhlanishini tushunish kerak.
Aktivlar – bu oldingi amalga oshirilgan muammolarni yoki oldin sodir bo‘lgan voqealar natijasida korxonaga kelib tushgan, va ulardan foydalanish kelajakda foyda keltiradigan iqtisodiy resurslardir.
Aktivlar uch xil xususiyatga ega bo‘lishi kerak:
a) kelajakdagi iqtisodiy nafni o‘zida mujassamlanishi, bevosita yoki bilvosita pul mablag‘lari yoki ularning ekvivalentilarini ko‘paytirish imkoniyati;
b) bu iqtisodiy naflarni nazorat qilish qobiliyatini mujassamlash;
v) oldingi bitimlar yoki boshqa voqealarning natijasi bo‘lishi.
«Passiv» atamasining ildizi ham lotincha - faolsiz, xolis (betaraf) turmoq, tushuntirish kabi so‘zlarning ildizidan olingan. Tarixan bu atama dastlab faqat qarzga olingan mablag‘larga nisbatan, ya’ni uchinchi shaxslar oldidagi majburiyatlarga nisbatan qo‘llanar edi. Bu bilan mulk egasi qarzga olingan mablag‘larga bo‘lgan munosabatda o‘zboshimchalik (bemalollik)dan o‘zini tutishi kerakligi ta’kidlangan edi. Keyinchalik «passiv» atamasi manbaalarning boshqa moddalariga ham tarqatilgan bo‘lib, faqat korxona majburiyatlarini tavsiflabgina emas, mablag‘lar turlarini qanday maqsadlarga mo‘ljallanganligini ham tavsiflash uchun ishlatiladigan bo‘ldi.
Manbaalarning tarkibiy qismini majburiyatlar tashkil etadi. Sub’ektning majburiyatlari – bu oldingi amalga oshirilgan muammolarni natijasi yoki kelajakda o‘zida mujassamlangan iqtisodiy nafni chiqib ketishi yoki yangi majburiyatlarni vujudga kelishi bilan yakunlanadi.
Majburiyatlarni uch xil xususiyatga ega bo‘lishi kerak:
a) aktivlarni chiqib ketishi yoki xizmat ko‘rsatish yo‘li bilan to‘lashni vujudga keltiradigan mavjud doimiy majburiyatni o‘zida majassamlashtirishi;
b) sub’ekt uchun majburiyatni bajarilishi majburiyligi va qariyib muqarrarligi;
v) oldingi bitim yoki oldingi voqealar natijasi bo‘lishi.
Uning aktivida ham passivida ham balans moddalari ikki bo‘lib ko‘rsatiladi:
Aktivda: I bo‘lim. Uzoq muddatli aktivlar, asosiy vositalar.
II bo‘lim. Aylanma aktivlar.
Passivda: I bo‘lim. O‘z mablag‘lari.
II bo‘lim. Majburiyatlar.
Balans ko‘rsatkichlaridan quyidagi iqtisodiy ko‘rsatkichlarni aniqlab olish mumkin.
Aktivlar aylanma mablag‘ bilan o‘z kapitali yig‘indisiga teng.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning o‘z mablag‘lari aktivlaridan majburiyatlarini ayirganiga teng.
Aktiv va passivning har bir unsuri (elementi) mablag‘lar turi yoki ularning manbai balans moddasi deb ataladi. Aktivda, masalan, quyidagi moddalar keltiriladi: «Asosiy vositalar», «Tugallanmagan ishlab chiqarish», «Tayyor mahsulot», «Hisob-kitob schyoti» va boshqalar; passivda - «Ustav kapitali (fondi)», «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)», «Bank kreditlari», «Mol etkazib beruvchilardan qarzlar» va boshqa moddalar.
Buxgalteriya balansining xususiyati aktiv va passivlar pullik yakunlarining tengligidan iborat. Bu talab har qanday korxona balansi uchun majburiydir. Bu talab aktivda ham, passivda ham mablag‘larning bir xil hajmda, faqat har xil guruhlanishda ko‘rsatiladi: aktivda - turlari bo‘yicha, passivda - manbalari bo‘yicha. Balansning nomi ham shunga asoslangan, chunki «balans» so‘zi tenglik, barobarlikni anglatadi. SHuning uchun ham, balans aktivi va passivi «balans» so‘zi bilan belgilanadi.
Balans korxonaning xo‘jalik mablag‘larini u yoki boshqa sanalarga tavsiflab, uning o‘tgan davrdagi barcha faoliyat natijasini qanday holatga olib kelganligini ko‘rsatadi. SHunday qilib, balans korxona mablag‘larining turlari va ularning manbalari haqidagi muhim axborotga ega bo‘lgan xo‘jalik yuritish sub’ektlari ishining yakunlari to‘g‘risidagi hisobotdir desak bo‘ladi.