Mazkur o’quv-uslubiy majmua orqali talabalar o‘zini-o‘zi mustaqil nazorat qilishi va bilimlarini joriy nazoratdan o‘tkazishda foydalanilishlari mumkin

9. Turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar hisobi
Har xil tashkilot va shaxslar bilan o‘zaro hisob-kitob munosabatlarida korxonda tugallanmagan hisob-kitoblar bo‘yicha debitorlik va kreditorlik qarzlari yuzaga keladi.
Debitor – muayyan korxonadan pul qarzi bo‘lgan korxona, tashkilot yoki shaxs tovarlar yuklab junatilgan, ishlar bajarilgan, xizmatlar ko‘rsatilgan kundan boshlab 90 kun mobaynida, stkazib berilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar hamda ko‘rsatilgan xizmatlar uchun mabdag kelib tushmagan vaqtda debitorlik qarzi muddati utkazib yuborilgan bu shunday korxona, tashkilot yoki shaxski, uning oldida boshka hisob-kitoblar bo‘yicha majburiyatlari bo‘ladi. Turli debitor va kreditor qarzlar quyidagi hollarda yuzaga keladi:
korxonaning o‘zidan yoki uning mehnat jamoasi a’zolaridan ijro varakalariga asosan nlnrn.tsshchigan bo‘lsa;
kommunal xizmati, turar joy haqi, turar joy bo‘lmagan xonalarning ijara haqlari bo‘yicha:
mehnat jamoasi a’zolarining buyrug‘i bilan bankka va boshqa joylarga pul o‘tkazish bo‘yicha
korxonada debitorlik va kreditorlik majburiyatlari yuzaga kelishining asosiy sababi hisob -kitoblarda to‘lovlar muddati yoki sanasining turli hisobot davriga tushib. Bunga har qanday holatda ham yo‘l qo‘yiladi. Agarda mahsulot ortib junatish orqali sotiladigan bo‘lsa, bunda to‘lovlar amalga oshish sanasiga qadar majburiyat, qarz sifatida aks ettiriladi.
Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining undirish muddati 3 oy yoki 90 kun qilib belgilangan. Ushbu muddatdan sung debitorlik va kreditorlik majburiyatlari nazoratga olinadi va ularning holati bo‘yicha amaldagi qonunchilikka muvofiq javobgarlik shartlari jshuriy va moliyaviy) belgilanadi.
Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini hisobdan chiqarish muddati sifatida yuridik shaxslar o‘rtasida ham, korxona bilan jismoniy shaxslar o‘rtasida ham 3 yil muddat belgilangan. Ushbu muddatda tulanmagan yoki undirib olinmagan majburiyatlar, qarzlar korxonaning foyda va zararlariga olib boriladi. Muddati utgan debitorlik va kreditorlik majburiyatlari davlat tomonidan nazoratga olinadi. Muddati utkazib vborilgan kreditorlik majburiyatlari korxona foydasiga kushiladi va umumiy asosida soliqqa tortiladi. Muddati utgan debitorlik majburiyatlarini zararga olib borish soliqqa tortiladigan foyda summasini kamaytirmaydi.
Bundan tashqari, turli debitorlar tarkibida moliyaviy va operativ lizinglar bo‘yicha olinadigan to‘lovlar, olinadigan foizlar va dividendlar, royalti (royalti - bu sotuvchiga litsenziya shartnomasida belgilangan ma’lum narsani ishlatish huquqi uchun davrny to‘lovlar) va gonorar (gonorar - bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmatlar bo‘yicha mukofot va ragbatlantirishlar) bo‘yicha olinadigan schyotlar va boshqa shaxslarning qarzlari joriy kismi) hisobga olinadi. Bu muomalalarning hisobi 4800-«Turli debitorlarning qarzlari hisobi» bo‘yicha ochilgan (4810, 4820, 4840 va 4890) hisobvaraqlarda aks etttiriladi.
Korxonaning turli kreditorlardan bo‘lgan qarzlari tarkibiga moliyaviy va operativ lizinglar bo‘yicha to‘lanadigan to‘lovlar, to‘lanadigan foizlar va dividendlar, royalti va gonorar bo‘yicha to‘lanadigan schyotlar, hisobdor shaxslardan bo‘lgan qarzlar va boshqa majburiyatlar kiradi. Bunday muomalalarning hisobi 6900-«Turli kreditorlardan olingan qarzlar va boshqa majburiyatlar hisobi» hisobvarag‘i bo‘yicha ochilgan (6910, 6920, 50, 6940, 6950, 6960, 6970 va 6990) hisobvaraqlarda aks ettiriladi.
40, 63, 65, 47, 67, 48, 69, 41, 61-hisobvaraqlar bo‘yicha analitik hisob 7-qaydnomada yuritiladi. Kuyida bu qaydnomaning shakli ko‘rsatilgan: