Maxsus ta`lim vazirligi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI.

NAMANGAN DAVLAT UNIVERSITETI

UMUMIY KIMYO KAFEDRASI.

"KIMYOVIY TEXNOLOGIYA" FANIDAN

MA`RUZA MATNLARI

Namangan - 2008

"Kimyoviy texnologiya" fani biyicha tuzilgan ma`ruza matnlari NAMDU umumiy kimyo kafedrasining 2008 yildagi yi\ilishida muxokama etilib, kimyo fakul'tetining 2008 yildagi uslubiy kengashi karoriga binoan "kimyo" mutaxassisligi uchun qillanilishga tavsiya etilgan.

Tuzuvchi : k.f.n.dots. O.G. Abdullaev

Taqrizchi: k.f.d.prof. +.Gofurov

M U N D A R I J A :
1. Kimyoviy texnologiya fanining umumiy vazifalari-
2. Kimyoviy texnologik ishlab chiqarishning asosiy tushunchalari-
3. Kimyoviy texnologik sistemalar va ularning tiplari-
4. Kimyoviy texnologik jarayonlar va ularning sinflanishi-
5. Kimyoviy reaktorlar va ularning sinflanishi-
6. Xom-ashyo va undan ratsional foydalanish-
7. Suv va unga qiyiladigan talablar-
8. Kimyo sanoatida energiya.
9. Sul'fat kislota ishlab chiqarish-
10. Ammiak ishlab chiqarish-
11. Nitrat kislota ishlab chiqarish-
12. Mineral ig’itlar ishlab chiqarish-
13. Soda ishlab chiqarish-
14. Эlektrokimyo, elektrokimyoviy jarayonlar-
15. Metallurgiya. CHiyan va pilat ishlab chiqarish-
16. Alyuminiy ishlab chiqarish-
17. Yoqilg’ini qayta ishlash
18. Neftni qayta ishlash-
19. Silikat sanoati. SHisha ishlab chiqarish-
20. Tsement ishlab chiqarish-
21. Metanol va etanol ishlab chiqarish-
22. Tsellyuloza ishlab chiqarish-
23. Plastmassalar ishlab chiqarish-
24. Venilxlorid asosida polimerlar ishlab chiqarish-
25. Kimyoviy tolalar. Sun`iy va sintetik tolalar ishlab chiqarish-
26. Kauchuk ishlab chiqarish. Rezinaning olinishi-
27. O’zbekistonda kimyo sanoatining rivojlanishi-

SO’Z BOSHI.

O’zbikiston Respublikasi Oliy va Irta ta`lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan №BD 5440400 - Kimyo yinalishi biyicha "Bakalavr" akademik darajasini olish biyicha" Kimyoviy texnologiya" fani 7 - 8 semestrda iqitiladi. Bu fan uchun ajratilgan ma`ruza darslari 50 soatni tashkil etadi.

Ma`ruza matnlari Oliy iquv yurtlari aro ilmiy - metodik kengash tavsiyasiga asosan Oliy va O’rta maxsus ta`lim vazirligi tomonidan 2006 yilda tasdiqlangan namunaviy dasturga mos holda NAMDU ilmiy uslubiy kengashida 2008 yil da tasdiqlangan ishchi dastur asosida yozildi.

1- MA`RUZA

MAVZU : KIMYOVIY TEXNOLOGIYA FANINING

UMUMIY VAZIFALARI

REJA :

1. 
   Texnologiya fani xaqida umumiy tushuncha.
   
2. 
   Texnologiya fanining bo’limlari
   
3. 
   Ishlab chiqarish usuli,
   
4. 
   Texnologik sistema va texnologik sxema,
   
5. 
   Kimeviy reaktorlar.
   
6. 
   Texnologiya fanining mamlakatimizdagi rivoji.
   
7. 
   O’zbekistondagi kimyoviy sanoat korxonalari haqida ma`lumot.
   

Texnologiya so’zi ikki so’zdan iborat bo’lib, "texnik" - xunar, "logos" - fan, xunar haqidagi fan demakdir. U 1772 yilda fanga kiritilgan.

Texnologiya - bu tabiiy hom ashyodan sanoat maxsulotlari ishlab chiqarish usullarini o’rganuvchi fandir. Ishlab chiqarish usuli deganda xom ashyodan to tayyor maxsulot olingunga qadar sodir biladigan barcha jaraenlar yig’indisi tushuniladi. Xom ashyodan tayyor maxsulot ishlab chiqaradigan mashina va apparatlar yig’indisi texnologik sistema deyiladi. Mana shu maxsus mashina va apparatlarda yuz beradigan jaraenlarning grafik tasviri texnologik sxema deyiladi.
Har bir apparatda bir emas, balki bir nechta jarayonlar sodir bilishi mumkin. Reaktorlar deb ataluvchi kimyoviy apparatlarda bir vaqtning izida bir nechta jarayonlar sodir biladi, ya`ni gidravlik, issiqlik, diffuzion va kimyoviy jarayonlar.
Texnologiya mexanik va kimyoviy texnologiyaga bo’linadi.
Mexanik texnologiyada materiallarning faqat fizik xossalari va tashqi ko’rinishlarigina o’zgaruvchi jarayonlar o’rganiladi.
Kimyoviy texnologiyada esa materiallarning ichki tizilishlari va xossalari o’zgaruvchi jarayonlaр irganiladi. Kimyoviy texnologiya kimyoviy reaktsiyalar ishtirokida maxsulotlar ishlab chiqarishniнг jarayon va usullarini irganadi.
Hozirgi kunda kimyo maxsulotlari qillanilmaydigan biron - bir soxa yiq desa biladi. Fan va texnikaning dolzarb yinalishlari bilgan biologiya, tibbiyot, fizika, elektrotexnika, mashinasozlik, qurilish soxalari va qishloq xijaligi rivojlanishini kimyosiz tasavvur etib bilmaydi.
Hozirgi kunda Respublikamizda 20dan ortiq kimyo korxonalari mavjud bilib, turli moddalar - mineral ig’itlar, sul`fat kislota, o’simliklarni himoya qilish vositalari, plastmassalar, sintetik smolalar, tsement, sun`iy va sintetik tolalar, lak-biyoqlar va boshqa bir qator maxsulotlar ishlab chiqariladi. Masalan: Respublikamizdagi eng yirik kimyo korxonalaridan xisoblangan Chirchiqdagi "Elektrokimyo sanoati", Navoiydagi "Navoiazot", Farg’onadagi "Azot" ishlab chiqarish birlashmalarining maxsulotlari ammiakli selitra, karbamid, ammoniy sul`fat kabi azotli ig’itlarni tashkil etadi. Olmaliq va Samarqand kimyo korxonalarida kompleks ig’it xisoblangan ammofos, Navoi elektrokimyo zavodida turli pestitsidlar,"Farg’ona azot" ishlab chiqarish birlashmasida xlorat magniyli defoliant ishlab chiqarilmoqda.
Izbyokistonda kimyoning rivojlanish tarixi 1920 yilda Toshkent Davlat Dorilfununining tashkil etilishi bilan izviy bog’liqdir. Professorlar S.N.Naumov, M.I.Prozin, E.V. Rakovskiy kabilar respublikamizda kimyoning organiq, anorganiq, fizik va boshqa tarmoqlarini rivojlantirishda izlarini katta xissalarini qishdilar. Izbyokiston kimyo fani va sanoatining rivojlanishida Ulug’ Vatan urushi yillarida bu erga kichib kelgan sanoat korxonalari, Moskva kimyo texnologiya instituti, SHar'kov kimyo instituti, L.Ya. Karpov nomidagi fizik - kimyo instituti, kimyo sanoati va loyixalash institutining bilimlari va laboratoriyalarining xissasi katta bildi. Bu yillarda Izbyokiston kimyogarlari sobik Ittifoqning yirik olimlari - akademiklar I.A.Kablukov, V.A.Korgin, M.M.Dubinin, I.P.Losev va boshqalar bilan shamkorlikda ilmiy izlanishlar olib bordilar. Respublikamizda dastlab 1933 yili kimyo instituti tashkil etildi. Kimyo instituti laboratoriyalari asosida keyinchalik ilmiy tadkikot markazlari - isimlik moddalari kimyosi, paxta tsellyulozasi kimyosi va texnologiyasi, Irta Osiyo neftni qayta ishlash sanoati biorganiq kimyo, polimerlar kimyosi va fizikasi, ug’itlar institutlari tashkil etildi. Izbyokistonda kimyo sanotining rivojlanishida juda kip olimlarning xizmatlari katta bilib, ularning Izbyokiston Fanlar Akademiyasining xaqiqiy a`zolari O.S.Sodiqov,S.Yu.Yunusov, X.U.Usmonov, M.N.Nabiev, K.S.Axmedovlar yaratgan maktablar aloxida ashamiyatga ega.
Hozirgi kunda kimyo texnologiyasi fani oldida bir qator dolzarb muammolar turibdiki, ular qatoriga quyidagi yinalishlarini kiritish mumkin, masalan:
- yangi instruktsion va funktsional organik va anorganik materiallar (polimerlar, kompozitsion, keramik va x.) , elastomerlar, sun`iy va sintetik tolalar, ularni korroziya va emirilishidan saqlash usullari.
- yangi yuqori samarali kimyoviy texnologik jarayonlari,masalan, katalitik, elektrokimyoviy jarayonlar, kimyoviy reaktsiyalarni yuqori va fizik metodlari yordamida tezlatish :
- mineral xom ashyolar, neft', gaz va qattiq yoqilg’i, moddalarni chuqur va kompleks kimyoviy qayta ishlash bilan bog’liq bilgan yangi jarayonlar:
- kimyoviy analizning yangi instrumental usullari, kimyoviy jarayonlar shamda materiallar va buyumlar xossalari diagnostikasi: - kimyoviy energetika, yangi kimyoviy tok manbalarini va energiyani boshqa sholatga itkazish tizimlarini yaratish:
- kimyoviy texnologik jarayonlarning xavfsizligini va atrof - muxitni muxofaza qilish:
- kimyoviy informatika:

Respublikamiz kimyogarlari oldida shali iz echimini kutayotgan ulkan muammolar turibdi. Bu muammolar jumlasiga kam tarqalgan va noyob usullarni yaratish, sanoat va qishloq xijaligi chiqindilarini qayta ishlash natijasida xalq xijaligi uchun mushim bilgan materiallar olish, chiqindisiz va kam energiya talab qiladigan texnologik jarayonlarni ishlab chiqish, atrof - mushit va inson salomatligi uchun zararsiz shamda kam miqdorda sarflanadigan isimliklarni shimoya qilishning kimyoviy vositalarini yaratish, sanoat oqava suvlarini tozalash uchun samarali sirt aktiv birikmalar tanlash, tegishli xossalarga ega bilgan kompozitsion, konstruktiv yangi materiallar va elektr itkazuvchan polimerlar olish, xalq salomatligi uchun zarur bilgan dori - darmonlar yaratish kabilarni kiritish mumkin.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR:

1. Texnologiya sizi qanday ma'noni anglatadi?

2. Texnologiya fani nimani urganadi?
3. Texnologiya fani kanday bilimlarga bulinadi?
4. Texnologik sistema nima?
5. Texnologik sxema nima?
6. Reaktorlar nima va ular qanday vazifani bajaradi?
7. Hozirgi kunda O’zbyokistonda faoliyat kursataetgan qanday kimyoviy korxonalarni
bilasiz?
TAYANCH IBORALAR:


Texnologiya, mexaniq texnologiya, kimyoviy texnologiya, texnologik sistema, texnologik sxema, reaktorlar.