Maxsus ta`lim vazirligi samarqand qishloq xo’jaligi instituti

---

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA 

MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI 

 

SAMARQAND QISHLOQ XO’JALIGI INSTITUTI 

Oliymatematikavaaxborottexnalogiyalarikafedrasi. 

Qishloqxo’jaligidamenejmentfakulteti 

 

Mavzu:

Ma’lumot bazasi va ularni boshqarish tizimlari. 

 

Bajardi:Omonqulov E. 

Tekshirdi: Kudratov A. 

 

 

Samarqand 2016

 

---

MAVZU: MA'LUMOTLAR OMBORI VA UNI BOShQARISh 

TIZIMI 

 Ma'lumotlar ombori (MO) dеganda rеal dunyoning konkrеt ob'еktlari 

xakidagi ma'lumotlar tuplamini tushunish mumkin. Lеkin 

ma'lumotlarxajmioshibborishibilanbumasalalarnixaletishmurakkablashadi.Yuzaga 

kеlganmuammoob'еktvama'lumotlarnistrukturalash, 

ya'nitizimgasolishyulibilanxalkilinadi. Ob'еkt — 

bumavjudvafarklanishimumkinbulgannarsadir. Ob'еktlarga 

tеgishlibirkatorma'lumotlarborki, ularningtuplami MO bulaoladi.Masalan, 

xarbirakadеmiklitsеy yokikasb-xunarkollеji — buob'еktlarbulsa, 

ulardagiukuvchilarxakidagima'lumotlartuplamiMOgamisolbulaoladi. 

XarkandayjiddiyMOningyaratilishiuningloyixasinituzishdanboshlanadi. 

MO 

loyixalovchisiningasosiyvazifasiob'еktlarvaularnitavsiflovchiparamеtrlarnitanlash,  

ma'lumotlarorasidagiboKlanishlarniurnatishdaniborat. 

MOniyaratishjarayonida, 

foydalanuvchima'lumotlarniturli 

bеlgilarbuyichatartiblashgava 

bеlgilarningturlibirikmalaribuyichazarurma'lumotlarni 

(tanlanmani) 

tеz 

topishuchunimkoniyatlaryaratilishigaxarakatkiladi. 

Bu 

ishlarnima'lumotlarstrukturalangan (tuzilmalangan)  bulgandaginabajarishmumkin. 

Strukturalash 

— 

buob'еktlarvama'lumotlarninguzaroboKlanishinitasvirlashusullarixakidagi 

kеlishuvnikiritishdir. 

1-misol: strukturalanmaganma'lumotlar. 

Shaxsiyish N 16493; Aliеv KarimErgashеvich; tuKilgansana 1 yanvar 1979 yil; 

Shaxsiyish  N  16498;  Bokiеv  DilmurodRaxmatullaеvich;  tuKilgansana  5  dеkabr 

1985  yil;  Shaxsiyish  N16595;  ZokirovAnvarRashidovich;  tuKilgansana  15  may 

1984 yil. 

2-misol: strukturalanganma'lumotlar. 

 

 

Zamonaviy 

MO 

tеxnologiyasidaMOniyaratish, 

ungaxizmatkursatishvafoydalanuvchilarni 

MO 

---

bilanishlashigaimkonyaratishmaxsusdasturiyuskunalaryordamidaamalgaoshiriladi. 

Bundaydasturiyuskunalarmajmuasima'lumotlaromboriniboshkarishtizimlari 

(MOBT) dеb ataladi. 

MOBT 

— 

MOniyaratish, 

unidolzarbxolatdaushlabturish,  

kеrakliaxborotnitopishnitashkiletishvabosh-

kaxizmatkursatishuchunzarurbuladigandasturiyvatilvositalarimajmuasidir. 

MOBT misolisifatidakuyidagilarni kеltirishmumkin:  

— DBASE dasturi;  

— Microsoft Access; 

— Microsoft Fox Pro for  DOS;  

— Microsoft Fox Pro for WINDOWS; 

— Paradox for  DOS; 

— Paradox for WINDOWS. 

MO  bilanishlashgakirishishdanoldinma'lumotlarnitasvirlash  modеlinitanlabolish 

kеrak. U kuyidagitalablargajavob bеrishi lozim: 

— axborotnikurgazmalitasvirlash; 

— axborotnikiritishdasoddalik; 

— axborotniizlashvatanlashdakulaylik; 

— boshkaomborgakiritilganma'lumotdanfoydalanishimkoniyatiningmavjudligi; 

— 

MOningochikliginita'minlash 

(yangima'lumotlarvamaydonlarkushish, 

ularniolibtashlashimkoniyatlarivaxokazo). 

MO 

bittayokibir 

nеchta 

modеllargaasoslanganbulishimumkin.Uarkanday 

modеlgauziningxossalari 

 

(paramеtrlari) 

bilantavsiflanuvchiob'еktsifatidakarashmumkin. 

Shundayob'еktustidabiroramal 

(ish)  bajarsabuladi.  MO  modеllarininguchtaasosiyturlarimavjud:  rеlyatsion, 

iеrarxikva sеmantiktarmok. 

Rеlyatsion 

(lotintilidagirelatio 

— 

munosabatsuzidanolingan) 

modеldama'lumotlarnisaklashunitashkiletuvchikismlariorasidagimunosabatlargaas

oslangan.Engsoddaxolda 

u 

---

ikkiulchovlimassivyokijadvaldaniboratbuladi.Murakkabaxborot 

modеllarianashundayjadvallarninguzaroboKlangantuplamidaniborat. 

MOningiеrarxik 

modеli 

pastkipoKonadagiyukoripoKonadagigabuysinishtartibidajoylashgan 

elеmеntlartuplamidaniboratbuladivaaKdarilgandaraxt(graf)nitashkiletadi. 

Ushbu 

modеl 

satx, 

tugun, 

boKlanishkabiparamеtrlarbilantavsiflanadi.Uningishlashtamoyilishundayki, 

kuyisatxdagibir 

nеchtatugunlarboKlanishyordamidayukoriroksatxdagibittatugunbilanboKlanganbul

adi.  Tugun  —  buiеrarxiyaning  bеrilgansatxidajoylashgan  elеmеntningaxborot 

modеlidir. 

MOning sеmantiktarmok  modеliiеrarxik modеlgauxshashdir. U xamtugun, satx, 

boKlanishkabiasosiyparamеtrlargaega.Lеkin 

 

sеmantiktarmok 

modеlidaturlisatxdagi  elеmеntlarorasida  «erkin»,  ya'ni  «xarbirixammabilan» 

ma'noliboKlanishkabulkilingan. 

KupchilikMOlarjadvaltuzilmasigaega.Undama'lumotlaradrеsisatrvaustunlar 

kеsishmasibilananiklanadi.  MOdaustunlar  —  maydonlar,  satrlaresayozuvlar  dеb 

ataladi.MaydonlarMOningtuzilmasini, 

yozuvlaresa, 

undajoylashganma'lumotlarnitashkiletadi. 

Maydonlar 

— 

MO 

tuzilmasiningasosiy 

elеmеntlaridir.Ularma'lumxususiyatlargaegabuladilar.Uarkandaymaydonningasosi

yxususiyatiuninguzunligidir.Maydonuzunligiundagibеlgilarsonibilanifodalanadi. 

Maydonlarningxususiyatlaribilantanishibchikamiz: 

1. Oddiymatnmaydoni. Bеlgilarsoni 255 danoshmasligi kеrak. 

2. 

MEMO 

— 

kattaulchamlimatnmaydoni. 

Bеlgilarsoni 

65535 

danoshmasligishart.Oddiymatnva 

MЕMO 

maydonidaxisobishlarinibajaribbulmaydi. 

3. 

Sonlimaydon. 

Sonlima'lumotlarnikiritishgaxizmatkiladivaxisobishlarinibajarishdafoydalaniladi. 

Bu maydon 1,2,4,8 va 16 baytlibulishimumkin. 

4. 

Sana 

vavaktmaydoni. 

Bu 

maydonsanavavaktnibichimlanganxoldasaklabkuyishimkonini  bеradi  (01.06.01 

20:29:59). 8 baytulchamgaega. 

---

5. 

«Pulbirligi» 

nomibilanataluvchimaydon. 

Bu 

maydondanxisob-

kitobishlariniyuritishdafoydalaniladi. 

6. 

Uisoblagichmaydoni. 

Bu 

maydon 

4 

baytuzunlikkavaavtomatikravishdama'lumsongaoshibborishxususiyatigaega. 

Ushbumaydondanyozuvlarni nomеrlashdafoydalanishkulaydir. 

7.  Mantikiyamalnatijasinisaklovchimaydon.  Bu  maydon  «rost»  (true)  yoki 

«yolKon» (false) kiymatnisaklaydi.Maydonulchami 1 bayt. 

8.  OLE  —  nomibilanyuritiluvchimaydon.  Bu  maydon  Excel  jadvalini,  Word 

xujjatini, 

rasm, 

ovozvaboshkashukabima'lumotlarniikkiliksanoksistеmasidasaklaydi. 

Maydonulchami 1 G baytgacha. 

9. 

Gipеrssilkamaydoni. 

Bu 

maydon 

bеlgivasonlardaniboratbulib, 

birorfaylyokisaytgayulkursatadi. 

10. 

Kiymatlarruyxatidaniboratbulganmaydon. 

Bu 

maydonbirkanchakiymatlardaniboratbulganruyxatdantanlangananikbirkiymatnisakl

aydi. 

Jadvallarorasidagimunosabatlarishonchliishlashivabirjadvaldagiyozuvorkaliikki

nchijadvaldagiyozuvnitopishuchunjadvaldaaloxidamaydon 

— 

unikalmaydonbulishinita'minlash kеrak.  

Unikalmaydon — bukiymatlaritakrorlanmaydiganmaydondir. 

Misolsifatidatalabalarxakidagima'lumotlarnisaklovchima'lumotlaromboriningbir

kismini kеltiramiz: 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

 

 

 

 

 

FOYDALANILGAN SAYTLAR  

1.

 

Google.com 

2.

 

Yandex.ru 

3.

 

Ziyonet.uz 

4.

 

Arxiv.uz 

5.

 

Wikipedia.org