Maxsus talim vazirligi samarqand davlat universiteti inson resurslarini boshqarish fakulteti

 
 
12.4. Kredit operatsiyalari bo‘ladigan hisob-kitoblar hisobi
Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank krediti korxonalarning qarzga oladigan mablag‘larining 
muhim manbai bo‘lib hisoblanadi. Bozor munosabatlarini tartibga soluvchi qonunlar ta’sirida ko‘p 
tarmoqli davlat va tijorat banklari shakllanib, ular korxonalarning tashkiliy - huquqiy shakllaridan 
qat’iy nazar hisob - kitob, kassa muomalalarini amalga oshirish bo‘yicha xizmat qiladi. 
Korxonalarning banklar bilan olib boriladigan kredit - hisoblashish munosabatlari ixtiyoriy 
asosda bo‘lib, ikkila tomonlarning manfaatdorligi asosida tuziladi. Kreditlar xo‘jalik hisobida turgan, 
mustaqil balansi va o‘z aylanma mablag‘lariga ega bo‘lgan korxonalarga, odatda, yiriklashtirilgan 
kredit obektlari uchun beriladi. 
Hisob - kitob munosabatlari tamoyillari va talablarini inobatga olgan holda obektlar uchun kredit 
berishdan subektga, aniq yuridik va jismoniy shaxsga yoki iqtisodiy va ijtimoiy dasturlar majmuini 
kreditlashga o‘tish amalga oshirilmoqda. 

---

95 
Banklar amaldagi qonunchilikda nazarda tutilgan va tomonlar bilan kelishilgan holda kreditni 
qaytarib berish, muddatlilik, to‘lovlik va ta’minlanganlik tamoyillariga qat’iy amal qilib beradi. 
Banklar faoliyatining huquqiy asosini qonuniy va boshqa meyoriy hujjatlar asosida tartibga solinadi.
13
Kredit berish va uni qaytarish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha masalalar bank qoidalari va bank 
bilan kredit oluvchi korxonalar o‘rtasida tuzilgan shartnomalar asosida tartibga solinadi. Tuzilgan 
kredit shartnomalarda quyidagilar kelishib olinadi: kredit berish obekti va kreditning muddati, kredit 
berish sharti, uni berish va qaytarish tartibi, majburiyatlarni ta’minlash sharti, foiz stavkalari, ularni 
to‘lash tartibi, kredit berish va qaytarish bo‘yicha tomonlarning majburiyatlari, huquqlari va 
mas’uliyati, hujjatlar ro‘yxati va ularni topshirish muddatlari va boshqa shartlar. 
Kredit olishda korxonalar bankka asoslangan ariza va unga quyidagi hujjatlarni ilova qilib 
kreditni qaytarilishini ta’minlanishini tasdiqlovchi ta’sis va boshqa hujjatlar topshiradi. 
SHartnoma tuzilmasdan bank korxonaning to‘lash qobilyatini sinchiklab tekshiradi. Buning 
uchun bank korxonadan olgan hujjatlardan va hisobotlardan foydalanadi, kerak bo‘lsa joylarda 
oldindan tekshiruv o‘tkaziladi. Agar bu hujjatlarning barchasi talabga javob bersa, bank xodimlari 
korxonaga kredit berishga qaror qiladi. Keyinchalik, xo‘jalik yurituvchi subekt kredit olgandan so‘ng 
kreditni to‘liq qaytargunga qadar kredit shartnomasida ko‘rsatilgan tartib va muddatlarda bankka 
buxgalteriya hisoboti va korxonaning xo‘jalik - moliyaviy faoliyati ustidan nazorat qilish uchun zarur 
bo‘lgan boshqa hujjatlarni topshirib turadi. 
Muddatiga qarab bank kreditlari qisqa muddatli va uzoq muddatli bo‘ladi. Kreditning 
muddatliligi uning qaytarish muddati bilan belgilanadi. CHunonchi, qisqa muddatli kredit bir yildan 
kam muddatga beriladi, masalan, yuklangan tovarlar uchun beriladigan kredit muddati haqiqiy 
tovaraylanish muddatiga teng, lekin 30 kundan oshmasligi kerak. 
Uzoq muddatli kreditlar bir yildan ortiq muddatga, odatda, yangi texnikani tadbiq etishga, ishlab 
chiqarishni kengaytirishga, uning qaytadan tiklanishiga, qimmat asbob - uskunalarni sotib olishga va 
boshqa maqsadli dasturlarni amalga oshirishga olinadi. 
Bank kreditlarini olish bilan bog‘liq bo‘lgan muomalalar hisobi 6810 «Qisqa muddatli bank 
kreditlari» va 7810 «Uzoq muddatli bank kreditlari» schyotlarida aks ettiriladi. Bu schyotlar passiv 
bo‘lib, ularning qoldiqlari hisobot davri boshiga qaytarilmagan qarzlar summasini ko‘rsatadi, Debet 
oboroti - kreditni qaytarilishini, kredit oboroti esa olingan kredit summasini aks ettiradi. 
Kreditlar olinganda 6810 va 7810 schyotlar kreditlanib quyidagi schyotlar Debetlanadi: 5010, 
5110, 5210, 5510, 6010 schyotlar.
6810 va 7810- schyotlarning debetida kreditlarni qisman yoki to‘liq qaytarilishi aks ettirilib 5110, 
5210 va 5510- schyotlar bilan korrespondentlanadi. 
Xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizomga binoan qisqa muddatli va uzoq muddatli kreditdan 
foydalanganligi uchun to‘lanadigan foiz summasi moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatga o‘tkaziladi. 
Demak kreditdan foydalanganligi uchun hisoblangan foiz summasiga 9610 «Foizlar ko‘rinishidagi 
xarajatlar» schyoti debetlanib, 6920 «Hisoblangan foizlar» schyoti kreditlanadi. Foiz summasi bank 
muassasalariga o‘tkazib berilganda 6920 «Hisoblangan foizlar» schyoti debetlanib, 5110 «Hisob - 
kitob» schyoti kreditlanadi. 
Bank kreditlarining analitik hisobi kredit turlari va kredit bergan banklar va alohida muddatida 
qaytarilmagan kreditlar bo‘yicha yuritiladi. Bank kreditlarining hisobi 4- jurnal - orderda olib boriladi. 
Hozirgi vaqtda ishchi va xizmatchilarga yakka uy - joy qurish, dalabog‘ uylarini qurish, ishchi 
va xizmatchilarga kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha savdo tashkilotlari bilan hisob - kitob qilish uchun 
banklardan kredit olish keng rivojlanmoqda. 
YUqorida aytib o‘tilgan kreditlar ham qaytarish muddatiga qarab 6810 «Qisqa muddatli bank 
kreditlari» va 7810 «Uzoq muddatli bank kreditlari» schyotlarida hisobga olinadi. Bu muomalalar 
bo‘yicha xodimlar bilan olib boriladigan hisob - kitoblar 4710 «Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha 
xodimlarning qarzi» va 4720 «Berilgan qarzlar bo‘yicha xodimlarning qarzi» schyotlarida yuritiladi. 
13
O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va banklar faoliyati to‘g‘risida» 1996 yil 25 aprel, O‘zbekiston Respublikasi 
Qonuni «Markaziy bank to‘g‘risida» gi qonunlari 2005y 25 dekabr. 

---

96 
Bu schyotlar aktiv bo‘lib, debetida xodimlarga berilgan qarzlar, kreditida ushbu qarzlarning 
qaytarilishi aks ettiriladi. Bu muomalalar quyidagi yozuvlar bilan rasmiylashtiriladi: 
Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha topshiriq - majburiyatni to‘lash uchun bankdan kredit olindi, 
D-t 4710 «Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha xodimlarning qarzi», K-t 6810 yoki 7810 schyoti. 
Ishchi va xizmatchilar kreditga olingan tovarlar bo‘yicha o‘z qarzlarini qaytarganda, D-t 5010 
yoki 6710, K-t 4710 schyoti. 
Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha banklardan olingan qarz qaytarilganda, D-t 6810 yoki 7810, K-t 
5110 «Hisob - kitob schyoti» schyoti. 
Ishchi va xizmatchilarga uy-joy qurilishi, dalabog‘ qurilishi uchun banklardan kredit olinganda, 
D-t 5010 yoki 5110, K-t 6810 yoki 7810 schyoti. 
Ishchi va xizmatchilarga uy-joy qurilishi va dalabog‘ uylarini qurish uchun kredit berilganda, D-
t 4720 «Berilgan qarzlar bo‘yicha xodimlarning qarzi», K-t 5010 «Milliy valyutadagi pul mablag‘lari» 
yoki 5110 «Hisob-kitob schyoti» schyotlari. Ushbu qarzlar qaytarilganda, D-t 5010 yoki 6710, K-t 
4720 schyot. Bankdan olingan qarz to‘langanda, D-t 6810 yoki 7810, K-t 5110 schyot. 
YUqorida aytib o‘tilgan kreditlardan tashqari, ishchi va xizmatchilarga foizsiz kreditlar ham 
berilishi mumkin. Bu kreditlar qurilish, kapital ta’mirlash, uy-joylarini kengaytirish uy-ro‘zg‘orlari 
bilan ta’minlanish uchun korxonaning bo‘sh mablag‘lari hisobidan beriladi. Bunday kreditlar 
berilganda quyidagicha buxgalteriya yozuvi rasmiylashtiriladi: D-t 4790 «Xodimlarning boshqa 
qarzi», K-t 5010 yoki 5110 schyot. Ushbu kreditlar qaytarilganda aksincha rasmiylashtiriladi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar boshqa korxona va tashkilotlardan kredit (qarz) olishi 
mumkin. Qaytarish muddatiga qarab bu kreditlar qisqa muddatli (bir yilgacha muddatga) va uzoq 
muddatli (bir yildan ortiq muddatga) bo‘lishi mumkin. Korxonaning qarz beruvchilar bilan bo‘ladigan 
hisob-kitob muomalalari 6820 «Qisqa muddatli qarzlar» va 7820 «Uzoq muddatli qarzlar» schyotlarida 
hisobga olinadi. 
Bu schyotlar passiv bo‘lib, mamlakat ichidagi va xorijdagi qarz beruvchilardan davlat va xorijiy 
valyutalarda olingan kreditlar va boshqa jalb qilingan mablag‘lar bo‘yicha hisob-kitoblar holati 
to‘g‘risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. 
Bunday qarzlar olingan vaqtda 5110, 5210 - schyotlar debetlanib 6820 va 7820 schyotlari 
kreditlanadi. Bunday qarzlar qaytarilganda aksincha provodkalar beriladi. Korxona tomonidan qisqa 
muddatli va uzoq muddatli qimmatli qog‘ozlar, xususan aksiyalar, obligatsiyalar chiqarib sotish yo‘li 
bilan chetdan mablag‘lar jalb qilish, shuningdek berilgan veksellar bo‘yicha qarzlar bilan bog‘liq 
bo‘lgan muomalalar 6830 «To‘lanadigan obligatsiyalar», 6840«To‘lanadigan veksellar», 7830 
«To‘lanadigan obligatsiyalar» va 7840 «To‘lanadigan veksellar» schyotlarida hisobga olinadi. 
Bu schyotlar passiv bo‘lib qisqa muddatli qimmatli qog‘ozlar chiqarib sotilsa yoki veksellar 
berilsa, pul mablag‘larini hisobga oladigan schyotlar debetlanib 6830 yoki 6840- schyotlar 
kreditlanadi. Qimmatli qog‘ozlar sotib olinsa yoki berilgan veksellar summasi to‘lansa, aksincha 
o‘tkazmalar amalga oshiriladi. Uzoq muddatli qimmatli qog‘ozlarning sotilishi yoki veksellarning 
berilishi va ularning sotib olinishi yoki veksellar summasining to‘lanishi 7830 va 7840- schyotlarini 
qo‘llagan holda shunday rasmiylashtiriladi. 
Qisqa va uzoq muddatli kreditlar bo‘yicha hisoblangan foizlar summasiga 9610 «Foizlar 
ko‘rinishidagi xarajatlar» schyoti debetlanib, 6920 «Hisoblangan foizlar» schyoti kreditlanadi. Ushbu 
foizlar to‘lansa 6920- schyoti debetlanib 5010, 5110- schyotlari kreditlanadi. 
YUqorida keltirilgan schyotlarning analitik hisobi olingan qarzlarning shakllari, qarz beruvchilar 
va kreditni qaytarish muddatlari bo‘yicha yuritiladi. Qisqa muddatli qarzlar ko‘pincha qarz 
majburiyatlari bo‘yicha olingan tijorat kredit xarakteriga ega.
Xulosa 
Pul mablag‘lari hisobini to‘g‘ri tashkil etish xo‘jalik yurituvchi subektlar faoliyatining 
uzluksizligini ta’minlash, mablag‘lardan maqsadli foydalanish va xo‘jalik mablag‘larini ko‘paytirish 
hamda majburiyatlarini qoplashga yo‘naltirilishini nazorat qilishdir. 
Xo‘jalik operatsiyalari natijasida sodir bo‘ladigan o‘zaro hisoblashishlarni buxgalteriya 
hisobida to‘g‘ri, o‘z vaqtida rasmiylashtirish va ularni schyotlar tizimida ikki yoqlama aks ettirish, 

---

97 
shuningdek, olinadigan hamda to‘lanadigan mablag‘larni tan olish usullariga ko‘ra, so‘ndirilishini 
ta’minlash bo‘yicha nazariy va amaliy takliflar berilgan.