Maxsus talim vazirligi samarqand davlat universiteti inson resurslarini boshqarish fakulteti

8.6. Inventarizasiya natijalarini rasmiylashtirish tartibi.
Inventarizasiya o’tkazish va boshqa tekshiruvlar natijasida qiymatliklarning haqiqiy qoldiqlari bilan 
buxgalteriya hisobidagi ma’lumotlari o’rtasida aniqlangan farqlar quyidagicha tartibga solinadi. 
Moddiy boyliklar, pul mablag’lari va boshqa mulklarning kamomadlari quyidagi yo’l bilan hisobdan 
chiqariladi: tabiiy yo’qolish me’yorlari chegarasidagi yo’qolishlar, agar aybdor shaxslar aniqlanmagan bo’lsa 
yoki aybdorlar undirib olish sud tomonidan inkor qilingan bo’lsa, ishlab chiqarish, operasion, davr 
xarajatlariga; me’yorlardan ortiqcha hamda buzilishlardan ko’rilgan talofatlar aybdor shaxslar hisobidan
undiriladi. Bunda kam chiqqan tovarlar (material, mulklar) qiymatining kamomadi aybdor shaxslardan ushbu 
yoki shu kabi tovarlar (boshqa moddiy boyliklar)ning kamomadi aniqlangan daqiqasiga bo’lgan bozor 
bahosidagi qiymati undirib olinadi. Baholardagi farqlar moliyaviy natijalarga olib boriladi.
Bu operasiyalar buxgalteriya hisobi schyotlarida quyidagicha aks ettiriladi: 
1.Aniqlangan kamomad qiymatita hisob bahosida 
D-t 5910 «Kamomad va moddiy boyliklarning buzilishi keladigan nobudgarchiliklar» 
K-t Kamomad bo’lgan moddiy boyliklarni hisobga oladigan schyotlar 
2.Moddiy javobgar shaxslardan undirib olinadigan (bozor bahosidagi) summaga 
D-t 4730 «Moddiy zararni qoplash bo’yicha xodimlarning qarzi» (bozor bahosida undirilib 
olinadigan summaga) 
K-t 5910 «Kamomadlar va moddiy boyliklarning buzilishidan keladigan nobudgarchiliklar» 
(kamomadning balans qiymati) 
K-t 6230 «Boshqa muddati uzaytirilgan daromadlar» (Moddiy javobgar shaxslardan undirib 
olinadigan summa bilan qiymati orasidagi farq summaga) qiymati o’rtasidagi farq - baholardagi farq 
summasiga. 
3.Kamomad 
summasi 
undirilganda 
quyidagi 
buxgalteriya 
operasiyalari 
beriladi. 
D-t 5010 «Milliy valyutadagi pul mablag’lari» yoki 6710 «Mehnat haqi bo’yicha xodim bilan hisob - 
kitoblar»

---

61 
K-t 4730 «Moddiy zararni qoplash bo’yicha xodimning qarzi» Ushbu operasiya undirilgan 
kamomadning bozor bahosidagi summasiga beriladi. 
Shu bilan birga moddiy javobgar shaxsdan undiriladigan summa bilan qiymatliklarning balans 
bahosi o’rtasidagi farq quyidagi operasiya bilan daromadga o’tkaziladi: 
D-t 6230 «Boshqa muddati uzaytirilgan daromadlar» 
K-t 9390 «Boshqa operasion daromadlar» 
Bir davrning o’zida va bir moddiy javobgar shaxsda bir turdagi tovar -moddiy boyliklarning 
kamomadi va ortiqcha chiqishlari o’zaro xo’jalik hisobiga o’tkazilishi mumkin. Kam chiqqan boyliklar 
qiymati aybdor shaxslar hisobiga olib boriladi. 
Moddiy qiymatliklarni ortiqcha chiqishi aniqlanganda u 19- BHMS ning 5.7 bandiga binoan kirimga 
olinib, xo’jalik yurituvchi subyektning moliyaviy natijalariga o’tkaziladi. Bu operasiya quyidagi yozuv 
bilan rasmiylashtiriladi: 
D-t Tegishli moddiy qiymatliklarni hisobga oladigan schyotlar. 
K-t 9390 «Boshqa operasion daromadlar» 
Kamomadlar va ortiqcha chikishlarning har bir hodisasida farqlarning yuzaga kelish sabablari 
chuqur va har tomonlama o’rganshshshi zarur. 
Buni quyida keltirilgan chizmadan ko’rish mumkin: 
Tabiiy yo’qolish me’yorlari chegarasidagi yoki undan yuqori bo’lgan kamomadlar, aybdor shaxslar 
bo’lmaganda, tabiiy talofat hisoblanib, paydo bo’lgan joyiga qarab, mahsulot ishlab chiqarish tannarxini 
yoki davr xarajatlarini oshirishi kerak.
Ortiqcha chiqishlar fermer xo’jaliklari ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish hisobiga tegishli 
qiymatliklar schyotlariga kirim qilinadi. Ortiqcha chiqishlar aniqlanganda, albatta, ularning kelib 
chikish sabablari va aybdorlari surishtirib topiladi. 
Ortiqcha chiqqan moddiy boyliklar birinchi navbatda tegishli qiymatliklar schyotlarining debetida 
va boshqa operasion daromadlar schyotining kreditida aks ettiriladi. 
9390 «Boshqa operasion 
daromadlar» 
«Moddiy 
boyliklarni 
hisobga
oladigan schyotlar» 
D-t K-t 
D-t K-t 
Shu bilan ushbu qiymatliklarning qoldig’ini inventarizasiya natijasida aniqlangan ularning xaqiqiy 
miqdorlari bilan muvofiqlikka olib kelish ta’minlanadi. Ortiqcha chiqishlar, odatda, materiallarning 
haqikiy harakatini hujjatlar bilan noto’g’ri rasmiylashtirish natijasida yuzaga keladi va shuning uchun 
bunday yozuv zarurdir. 
Haqiqatda ham, ishlab chiqarish zahiralarining ortiqcha chiqishi ularning haqiqatda qilingan 
sarflariga qaraganda ko’proq miqdorda hisobdan chiqarilganligi, tayyor mahsulotning ortiqcha chiqishi 
esa, aksincha, ularning kelishini kamroq miqdorda yozilishi natijasidir. 
Kamomadlarni hisobdan chiqarish va ortiqcha chiqishlarni kirimga olish tegishli tovar-moddiy 
boyliklarning ham sintetik, ham analitik hisobida aks ettiriladi. Bu ularning buxgalteriya hisobidagi 
ma’lumotlari bo’yicha qoldiqlarning inventarizasiya o’tkazish yo’li bilan aniqlangan haqiqiy 
mavjudligiga muvofiqligini ta’minlaydi. 
Amaldagi Nizomda da’vo muddati o’tib ketgan qarzlarni qoplash va hisobdan chiqarish tartibi ham 
belgilab qo’yilgan. Da’vo qilish muddati o’tib ketgan kreditorlik va deponentlik qarzlar daromadga 
o’tkazilishi kerak. 
Da’vo qilish muddati o’tib ketgan kreditor va deponent qarzlar hisobdan chiqarilganda 6720 
«Deponentlangan meqnat haqi» va 6990 «Boshqa majburiyatlar» schyotlari debetlanib 9360 «Kreditor 
va deponent qarzlarni hisobdan chiqarishdan daromadlar» schyoti kreditlanadi. 
Da’vo muddati o’tib ketgan debitor qarzlar hisobidan chiqarilganda 9430 «Boshqa operasion 
xarajatlar» schyoti debetlanib, debitorlik qarzlar hisobga olinadigan schyotlar kreditlanadi.