Maxsus pedagogika

1.2.  Oligofrenopedagogika  fanining  mavzu  bahsi  va  uslublari
1920-yillardan  respublikamizda  turli  nuqsonlilar  ta’lim-tarbiyasi*  o‘ziga 
xos  mazmun  kasb  eta  boshladi.  Kishilik  jamiyati  tarixida  birinchi  marta 
rivojlanishida turli  nuqsonlari  bo'lgan  bolalar umumjamiyat  e’tiboriga olindi. 
Ular  uchun  barcha  qulayliklarga  ega  bo'lgan  maxsus  maktablar  ochildi. 
Yordamchi  maktablardagi  pedagogik jarayonlaming  nazariy  asosini  maxsus 
fan  — oligofrenopedagogika tashkil  etadi  (grek tilida  «oli-gos»  — kam,  «fren» 
—  aql  degani).
Oligofrenopedagogika  —  aqli  zaif bolalarni  tarbiyalash  va  o ‘qitish 
h aq id ag i  fan  b o ‘lib,  d e fek to lo g iy a n in g   b ir  qism i  h iso b la n ad i. 
Pedagogikaning  umumpedagogik  va didaktik  tamoyillarini  qo‘llash  aqli 
zaif bolalar ta’lim-tarbiyasida o ‘ziga xos xususiyatlar kasb etadi. T a’limiy 
materiallarni tanlash,  mehnat tayyorgarligini aniqlash,  aqli zaif bolalarni 
jismoniy  rivojlantirish  ishlari  tuzatish  mazmunini  kasb  etishi  kerak. 
Tuzatish  (korreksiya)  deganda  aqli  zaif  bolalarning  jismoniy  va  ruhiy 
nuqsonlarini  to ‘g‘rilash,  yumshatish,  hayotga  moslashtirish  tushuniladi. 
T uzatish  ishlarida  nuqsonli  bolaning  rivojlanish  im koniyatlariga 
asoslaniladi.
7

---

Aqli zaif bola deganda bosh miyasining organik buzilishi natijasida bilish 
faoliyatlarining turg‘un pasayishini tushunamiz. Aqli zaif bolalami o ‘qitish, 
tarbiyalash  va  ulami  o'rganishning  nazariy  masalalari  qator  fanlaming 
yutuqlariga asoslanadi. Oligofrenopedagogika umumiy psixologiya,  maxsus 
psixologiya, oligofreniya klinikasi, logopediya, pediatriya,  nevropatologiya, 
anatomiya,  fiziologiya,  genetika,  bioximiya va  boshqa  fanlar bilan  bog‘liq 
bo‘lib,  ularning  yutuqlaridan  keng  foydalanadi.
Oligofrenopedagogika  maorif  xodimlarini,  onalarni,  defektologiya 
fakulteti  talabalarini  yordamchi  maktablardagi  ta’lim-tarbiya  ishining 
o ‘ziga  xos  tom onlari,  aqli  zaif bolalaming  bilim  egallash  xususiyatlari 
haqidagi  tegishli  m a ’lum otlar  bilan  qurollantiradi.  H ar  bir  fanda 
bo‘lganidek, oligofrenopedagogika ham o ‘ziga xos rivojlanish, shakllanish 
tarixiga ega.
Aqli  zaif bolalar  ta’lim-tarbiyasi  masalalari  bilan  shug‘ullanish  ishlari 
boshlanganiga  200  yildan  oshgan  bo‘lsa-da,  bir  tizimda  atroflicha,  bir 
butun,  tugallangan  ishlar  XX  asr  boshlariga  to‘g‘ri  keladi.  Kuzatish  va 
qidiruv  ish larin in g   uzoq  m u d d atlilig i,  ta jrib alarn in g   sek in -asta 
to‘planganligi,  ayrim  nazariy  xulosalarga  kelish  uchun  uzoq  vaqt  talab 
qilinganligi  sababli  oligofrenopedagogika  fanining  izchil  tarixi  nisbatan 
qisqargan.
Oligofrenopedagogika  fanining  dastlabki,  boshlang‘ich  davri  aqli 
zaiflikning mohiyatini aniqlash bilan xarakterlanadi.  Birinchi marta psixiatr
F.  Platter  (1537—1614)  ruhiy  kasalliklar orasidan  aqli zaif bolalarni  ajratib 
berdi.  Aqli  zaif bolalami  tasniflash,  ularga  klinik tavsifnoma  berish  ishlari
F.  Pinei (1775—1838), J.  Eskirot (1772—1840) tomonidan bajarildi. J. Eskirol 
birinchi  marta  «aqli  zaiflik» atamasini  fanga  kiritadi.
XIX  asr  m obaynida  jam iy atd a  ro ‘y  bergan  ijtim oiy-iqtisodiy 
o ‘zgarishlar  tufayli  nuqsonli  bolalarga  alohida  e ’tibor  berish  zarurligi 
haqida jam oatchilik fikri yuzaga keldi.  Shu jarayon asosida aqli  zaiflikni 
davolash,  diag no stika  qilish,  tasniflashga  oid  q a to r  m ateriallar 
m atbuotda  e ’lon  qilina  boshladi.  Ularga  pedagogik  yordam  ko‘rsatish 
haqida ham  turli  fikrlar yuzaga  kela  boshladi.
Aqli  zaif bolalarni  o ‘qitish  va  tarbiyalash  nazariyasining  shakllanishida 
E.Segen (1812—1880)ning pedagogik va ilmiy faoliyati  katta  o‘rin  egalladi. 
Ayniqsa,  uning  1846-yilda  yozilgan  «Aqliy  normal  bo‘lmagan  bolalaming 
tarbiyasi,  gigiyenasi  va  axloqiy  davosi»  asari  oligofrenopedagogika  fanida 
katta yutuq bo‘ldi.
E.Segen  tom onidan  aqli  zaif  bolalar  tarbiyasi  nazariy  asoslarining 
ch u q u r  ishlab  chiqilishi  bu  yo‘nalishdagi  ilmiy  ishlarning  yanada 
jonlanishiga sabab bo‘ldi.  Maxsus pedagogikaning yuzaga kelguniga qadar 
aqli  zaif  bolalar  ta ’lim-tarbiyasi  masalalari  davolash  pedagogikasidagi 
bahsli  mavzu  edi.

---

Davolash pedagogikasining asosiy g‘oyalari «ruhiy ortopediya» va «sen- 
somotor  madaniyat»  tushunchalari  asosida  berilar  edi.
Bu  yo‘nalish  tarafdorlari  (B.Mennel,  A.Fuks,  R.Vays,  J.Filipp,  Pol 
Bonkur,  J.  Demor,  O.  Dekroli,  M.  Montessori  va  boshqalar)  shaxsning 
shakllanishida  irsiy  omillarga  ko‘proq  e ’tibor  berishgan  bo‘lsalar-da, 
nuqsonlilar  ta ’lim-tarbiyasida  pedagogika  bilan  tibbiyotni  bir-birlariga 
yaqinlashtirishga katta hissa qo‘shdilar.
O.Dekroli  va J.  Demorlaming  ayrim  ishlarida  aqli  zaiflarga pedagogik 
yordamning  ijobiy  tomonlari  ochib  berilgan.  XIX  asr  oxirlari,  XX  asr 
boshlarida Yevropa va Amerikada aqliy nuqsonning yengil turlariga e’tibor 
kuchaya bordi.  Shu asosda shunday bolalar bilan  ishlaydiganlar faoliyatida 
pedagogik  yo‘nalish  asosiy  o ‘rinni  egallay  boshladi.  Rus  pedagoglari, 
psixologlari,  shifokorlari  —  Ye.K.Grachyova  (1866—1934),  V.P.Kashenko 
(1870—1943),  G.I.Rossolimo  (1860—1926),  M.P.Postavskaya  (1865—1953), 
A.N. Graborov (1885—1949) va boshqalaming amaliy pedagogik faoliyatlarida 
bu fikrlar o‘z aksini topdi.  Rossiyada aqliy nuqsonli bolalarga ij'timoiy tarbiya 
berish masalalari  KD.Ushinskiy va  P.F.Lesgaftning pedagogik ishlarida, ilg‘or 
rus  shifokorlari,  fiziologlari  va  psixologlari  —  V.M.Bexterev,  I.M.Sechenov,
I.P.Pavlov,  I.V.Malyarevskiy,  G. Ya. Troshin, A.F.Lazurskiy, A.VVladimirskiy 
ishlarida  rivojlantirildi.  Ilg‘or  rus  ziyolilari  chor  hukumati  bilan  keskin 
kurashlar  asosida  o‘zlarining  zamonaviy,  qimmatli  fikrlarini  olg‘a  surdilar. 
Aqliy  nuqsonlilikni  o ‘rganish,  tasniflash,  ta’lim-tarbiya  nazariyalarini  ishlab 
chiqish,  nuqsonlilikni to ‘g‘rilash borasida juda ko‘p yutuqlarga erishdilar.
1920-yillardan  e ’tiboran  sobiq  ittifoqda  ko‘rlar,  karlar,  aqli  zaiflar va 
boshqa  nuqsonlilarga  sifat jihatidan  yangi  ijtimoiy  tarbiya  tizimi  tashkil 
etildi.  Shular asosida maxsus maktablardagi o ‘quv-tarbiya jarayonlarining 
nazariy  asoslari  ishlab  chiqila  boshlandi.  Bu  ishlarga  pedagogika, 
psixologiya,  fiziologiya,  tibbiyot  sohasi  vakillari,  ijtimoiy  ta ’m inot 
organlari,  jam oat  tashkilotlari  jalb  etildi.  Rus  olimlari  A.N.Graborov, 
L.S.  Vigotskiy va boshqalaming m a’ruza va chiqishlarida aqli zaif bolalar 
ta’lim-tarbiyasining muhim yetakchi tamoyillari ochib berildi. Jamoa bo‘lib 
harakat  qilish  asosida  nuqsonli  bolalar  ta ’lim -tarbiyasining  yangi 
m aq sad lari,  vazifalari  va  asosiy  tam o y illari  a n iq lan d i.  M axsus 
pedagogikaning  nazariy  asoslari  A.N.Graborov  tomonidan  tayyorlangan 
va  Xarkovda  bosmadan  chiqqan  «Defektologiya»  o ‘quv  qo‘llanmasida 
ochib  berildi.  Keyinchalik  ko‘rlar,  karlar,  aqli  zaiflar  ta ’lim-tarbiyasi, 
diagnostikasi,  differensiatsiya  qilinishi  asosida  defektologiyaning  yangi 
tarmoqlari:  surdopedagogika,  tiflopedagogika,  oligofrenopedagogika  va 
logopediya shakllana boshladi. A.N.Graborov, N.F.Kuzmina, F.M. Novik 
tomonidan  yozilgan  «Oligofrenopedagogika  asoslari»  o ‘quv  qo‘llanmasi 
chop etildi.  Bu o ‘quv qo‘llanmada birii%hi marta sistemalashtirilgan holda 
aqli  zaif  bolalar  ta ’lim -tarbiyasining  nazariy  asoslari  ochib  berildi.
9

---

Oligofrenopedagogika  —  aqli  zaif  bolalar  ta’limi,  tarbiyasi  hamda  ular 
taraqqiyotidagi ruhiy, jismoniy nuqsonlami to ‘g‘rilovchi fan sifatida yuzaga 
keldi.