Maxsus nisbiylik nazariyasi asoslari. Galiley almashtirishlarlari

Mavzuning bayoni:

1. Moddiy nuqtaning harakati makon va zamonda o`rganiladi, bu vazifani esa dekart koordinata sistemasi va unga berkitilgan soat majmuasi o`taydi deb qayd etilgan edi.Agar sanoq sistemalari bir-birlariga nisbatan tinch yoki to`gri chiziqli tekis harakat qilishayotgan va ularning birortasida Nyuton dinamikasining qonunlari o`rinli bo`lsa,unda bu sistemalar inertsial sanoq sistemalari bo`ladi.

Barcha inertsial sanoq sistemalarida klassik dinamikaning qonunlari bir xil shaklga ega. Bu prinsipga mexanikada nisbiylik prinsipi yoki Galileyning nisbiylik prinsipi deyiladi.

 Galiley almashtirishlari. Ushbu prinsipning g’oyasini tushunish uchun, bir-biriga nisbatan tezlik bilan to`gri chiziqli tekis harakat qilayotgan K (o’qlari x,u,z) va (o’qlari ) koordinata sistemalarini qaraymiz. Soddalik uchun sistema K ga nisbatan x o`qi bo`ylab harakatlanayotgan nolni ko`raylik

   Vaqtni hisoblashni koordinata o’qlarining boshlari ustma-ust tushgan ondan boshlaymiz. Biror t vaqt o`tgandan keyin sistemalar ko`rsatilgandek joylashsin. Bu vaqt davomida sistema K ga nisbatan x o`qi yo`nalishda vektorga ko`chadi. Endi A nuqtaning har ikkala sistemadagi koordinatalari orasidagi bog’lanishni topaylik.

Tenglikni koordinata o’qlaridagi proektsiyalari yordamida yozamiz.

x= ₊ut ,

y= ,

z= ;

bu yerda harakat x o`qi yo`nalishda bo`lganligi uchun u<sub>x</sub>=u, u<sub>u</sub>=0 , u<sub>z</sub>=0 ekanligini etiborga oldik. Yozilgan tenglamalarga koordinatalar uchun Galiley almashtirishlari deyiladi. Agar klassik mexanikada vaqtning o`tishi sanoq sistemasining harakatiga bog’liq emasligini etiborga olsak ,unda yuqoridagi tenglamalarga tq ni ham qo`shish mumkin. Unda Galiley almashtirishlari qu`yidagi ko`rinishni oladi. SHunday qilib K uchun

x= +ut,

y= ,

z=

t= .