Maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

tabaqalashtirish
) 
ajratib  tadqiq  qilish  m aqsadga  muvofiqdir  ( E .G 'o z iy e v ) . 
Harakatli  hissiy bosqieh  n u tq q a c h a  davrda ustuvorlik qilish 
bilan  boshqa bilish  k o ‘rinishlaridan  keskin  farq  qilib turadi. 
Hissiy va aqliy bosqichlar b a rc h a   insonlarga xos b o ‘lib,  u la r 
ontog en eznin g  turli  davrlarida  hukm   surishi  m u m k i n   va 
aks ettirish imkoniyati boshqalarga qaraganda samaraliroqdir.

---

Tarixiy  bilish  bosqichi  yangilik  yaratish,  kashfiyot  qilish, 
m u a y y a n   sifat  o kzgarishlarini  vujudga  keltirish,  u  yoki  bu 
xossalarni  takomillashtirish  bilan  tavsiflanadi.
J a h o n   psixologiyasi  fani  m a ’lum otlariga  q a raganda, 
sezgilar biz  u c h u n   a tro f-m u h it  t o ‘g ‘risida va  o kz  haqim izda 
y a g o n a   bilish  m an b a y i  sifatida  xizm at  qiladi.  Sezgilar 
s h u n d a y   bir  axborot  kanalidirki,  ular  tashqi  o lam d a n   va 
ichki tan a  a ’zolaridan  keladigan barcha holatlar, taassurotlar 
ay n a n  xuddi shu y o ‘llarorqali  miya p o ‘stlog‘iga yetib boradi, 
i n s o n g a   t a ’sirlarga  n is b a ta n   t o ‘g ‘ri  ja v o b   reaksiy alari 
qaytarishga yordam  beradi.
His  etish  yoki  sezishning  fiJogenetik  taraqqiyoti  shuni 
k o ‘rsatadiki,  hayvonlarda  m a'lu m   bir  narsani  sczish,  his 
etish  ularning  biologik jih a td a n   zaniriyat,  ehtiyoj  ekantigi 
n u qtay i  nazaridan  rivojlangan.
Bu  holatlar ko ‘pgina chet cllik olimlar to m o n id an   izchil 
ravishda  o ‘rganilgan  v a  o ‘ziga  xos  omiHar,  m exanizm lar 
mavjudligi  ta ’kidlab  o ‘tilgan.  Masalan,  Frish  asalari  xatti- 
harakatlarini  kuzatganda,  u quyidagi  ishni  amalga oshirgan: 
g u lg a   o ‘xshash  m u r a k k a b   g e o m e trik   shaklga  n isb a ta n  
a s a l a r i n in g   differensirovkasi  (farqlashi)  o so n   kechgan. 
A g a r d a   shu   m u ra k k a b   g e o m e trik   shakl  b o tan ik a g a   oid 
b o ‘lm a g a n d a ,  a rid a   differensirovka  j u d a   qiyinlik  bilan 
v u ju d g a   kelgan  b o l a r d i .   T a d q iq o tc h i  B otsning  kuza- 
t i s h i c h a ,   j o n i v o r l a r ,   q u r t - q u m u r s q a l a r ,   s h u   t u r d a g i  
h a s h a r o t la r   h a m   o ‘ziga  xos  b o l g a n   tovushlarga  bcfarq 
b o ‘lmaganlar.  M a b o d o   tovushlar  kuchaytirilsa  yoki  s u r ’ati 
te z latilsa ,  u n d a   u lar  h e c h   q a n d a y   e 'ti b o r   berm aganlar. 
U s h b u  vaziyatni  o ‘zicha  baholashga  intilgan  olim ,  biologik 
s h a rtla n g a n lik d a n   kclib  chiqib,  tabiiy  ehtiyojni  instinkt 
b ilan   uzviy  bogMagan.
Tadqiq otch i  Boytendayk o ‘z kuzatishlarida shu  narsani 
ta'kidlaydiki,  ju m la d a n ,  itlar  organik  kislotalarning  hidini 
yaxshi  his  etsa lar-da ,  a m m o   ular  hayvonlarning  tanasi, 
x u s h b o ‘y  gullar,  o ‘tlar  hidini  his  etish  imkoniyatiga  ega 
e m a s   ekanlar.
Y u q o rid a g ila rd a n   k o ‘rinib  turibdiki,  q o ‘zg‘a tuvc hi- 
larn in g  biologik j ih a td a n   aynan  mosligi  ularning  flziologik

---

rivojlanishi  u c h u n   m o d d iy   negiz,  tabiiy  ehtiyoj,  z a ru ra t 
bilan  bog'liqlik  ekanligi  t a ’kidlandi.  Shu  narsani  t a ’kidlash 
joizki,  insondagi  aniq  sezgilarning  shu  d a ra jad a   tara q q iy  
etishiga  ijtimoiy  m u hit, ja ra y o n   m u h im   omil  b o ‘lib  xizm at 
qilgan.  C h u nki ayrim  individlarning sezuvchanligi  ularn in g  
k u n d a l i k   f a o l i y a t id a n   k e l i b   c h i q q a n   h o l d a ,   b i o l o g i k  
shartlangan  xususiyatlar  bilan   birgalikda  rivojlanishi  ha m  
m u m k i n   e k a n .  T a d q i q o t c h i   R e u s s a n in g   m a ’l u m o t i g a  
q a ra g a n d a   tikuvchilar,  b o 'y o q   sexida  is h lo v c h ila r  q o r a  
rangning  40  xilini  b ir-b irid an   farqlash  im k o n iy atig a   ega 
ekanlar,  u m u m a n ,  boshqa  s o h a d a   faoliyat  k o ‘rsatad igan 
o d a m  esa bunday rangning ikki  turinigina farqlay olar ek a n , 
xolos.  Bundan tashqari,  degustatorlarda t a ’m bilish  sezgilari 
ju d a   h am   aniq  va  yaxshi  rivojlangan  b o ‘lar  ekan.  C h u n k i 
sezgining  o'sishi  q o ‘zg la tu v c h ila rn in g   retse p to rg a   t a ’siri 
natijasida  yuzaga  keladi,  y a ’ni  u  retseptorlar  rivojlanishi 
bilan  b og liq .
Retseptor — bu q o lzg‘a tk ic h yoki q o ‘zg'atuvchini  qabul 
qiiishga  m o lj a l l a n g a n   n e rv   to la la rid a n   tashkil  t o p g a n . 
Retseptorlarning  asosiy  xususiyatlaridan  biri  u n i n g   ixti- 
soslashgan  biologik  apparat  ekanligidir.  Xuddi  shu   bois  u 
j u d a   s e z ilu v c h a n   q o ‘zg‘a li s h n i   q a b ul  q ila d i.  H a r   b ir 
r e t s e p to r   m u ay y a n   b ir   x u s u s iy a tli  q o ‘z g ‘a t u v c h i n i g i n a  
qabul  qiladi,  binobarin,  retsepto rlar  o ‘sha  „ ta n i s h “  q o ‘z- 
g ‘atuvchilarning  t a ’sir  etishi  natijasida  yuzaga  keladi  va 
rivojlanadi.
M a ’iumki,  inson  o ‘zining  tan a   a ’zolariga  ta 's ir   k o ‘rsa- 
tayotgan  rang,  issiqlik  yoki  sovuqlikni,  hidlarnin g  o ‘ziga 
xosligini  sezadi  h a m d a  aks  ettiradi.  Ana shu  vaziyat  o q ib a -  
tida analizatorlarning periferik qismlarida javob  reaksiya  h o - 
sil  boMadi.  Misol  u c h u n   k o kz   qo rach ig ‘i  qisqaradi,  k c n g a - 
yadi,  q o ‘l  esa  issiqlikdan  seskanadi  va  boshqalar.  H a r a k a t -  
larni  qabul  qiluvchi tan a  a ’zo la rid a n  bosh  miya  p o ‘s tlo g ‘iga 
harakat  t o Lg ‘risida  signal  keladi,  qayta  aloqa  orqali  ichki 
ta n a  a ’zolari va boshqa apparatlari  ish bajaradi.
In g liz   p s ix o lo g i  C h .  S h e r r i n g t o n   s e z g i l a r n i   a k s  
ettirishning xususiyati va retseptorlarning joylashishiga q a ra b  
u c h   katta g u m h g a  ajratadi.
14  Psixologiya 
209

---

1.  T a s h q i  o la m d a g i  narsa  va  h o d is a la rn in g   ayrim  
xususiyatlarini  aks ettiruvchi  h am d a  tananing yuza qismida 
retseptorlari  joylashgan  eksterotseptiv  sezgilar.
2.  T a n a n in g   ichki  a ’zolarida  (o'p ka,  yurak,  jigar  va 
h o k a z o )   va  t o ‘q im a la rid a   joylashgan  h a m d a   ichki  tan a  
a ’z o l a r i n i n g   h o la tin i  a k s   e ttiru v c h i  r e t s e p to r la r   b ila n  
m ujassam lashg an   interotseptiv  sezgilar.
3.  Inson gavdasining harakati va holati  haqida m a ’lumot 
b e rib   turuvchi,  retseptorlar  mushaklarida,  paylarida  pro- 
p rio tsep tiv   sezgilar.
Psixologiya  fanida  harakatn i  sezuvchan  propriotseptiv 
sezgi  turi  kinesteziya  d e b   atalib,  unga  tegishli  retseptorlar 
esa  kinestezik yoki  k in este tik tu shu n c h a si  bilan  nom lanadi. 
Ekstrotseptorlar,  o ‘z  navbatida,  kontakt  va  distant  retsep- 
to rla rg a   ajratiladi,  go h o   sezgilar  tushunchasi  ,,his-tuyglu “ 
a ta m a s i  deb  ham   yuritiladi.  O datda,  distant  retseptorlar 
m u a y y a n   m asofadagi  o b y e k td a n   keladigan  q o ‘zg‘atu v - 
c h ila rn i  qabul  qilib,  s o ‘ng  ularni  nerv  y o ‘llari  orqali  m ar- 
kazga  uzatadi.  K o'rish,  hid  bilish  sezgilari  bun ga  yorqin 
misol b o ‘la oladi.
Ekstratseptiv, y a ’ni tashqi  sezgilar to ‘g‘risidagi dastlabki 
m a ’l u m o t   q a d im g i   y u n o n   o l im i   A r a s tu   t o m o n i d a n  
tavsiflanib  berilgan  b o ‘lib,  eram izdan  oldingi  3 8 4 -   322- 
yillarda  yashab  o ‘tgan.  U  sezgilarni  ko‘rish,  eshitish,  hid 
b i l i s h ,   m a z a ,  t a ’m  t u r l a r i g a   a jra tg a n   edi.  P s ix olo gik  
m a ’lu m otlarga  q a rag an d a,  sezgilar  goho  o ‘zaro  bogManib, 
b o s h q a   sezgi  turlarini  yuzaga  keltirishi  m um kin:  masalan, 
p a y p a sla b   k o ‘rish  natijasid a  sezish  tarkibida  taktil  teri 
tu y u sh   sezgilar  bilan  b ir   qatorda  sezgilarning  ta m o m a n  
b o s h q a   turi,  ya’ni  h a ro ra t  sezgisi  ham   ishga tushadi.  Xuddi 
s h u n g a  o ‘xshash voqelik,  taktil va eshitish sezgilari oraliqda 
vibratsion  sezgi  yuzaga  kelishi  m um kin.
M u v o z a n a t   sezgisi  m u ra k k a b   v e s tib u la r  a p p a r a ti ,  
vestibular  nervlari  h a m d a   ko‘z  po'stosti  qismlarini  o ‘zida 
birlashtiradi. Turli  analizatorlar uch un  um um iy hisoblangan 
o g ‘riq  sezgilari  q o ‘zg‘atuvchilarning  t a ’sir  kuchi  haddan 
tash q ari  kuchli  ekanligidan  dalolat  beradi.  Shuni  alohida 
t a ’k id la s h   o 'r in l ik i ,  in s o n n i n g   t a n a   a ’z o la r id a   retse p -

---

torlarning joylashuv  darajasi  h a r   xildir,  ju m la d a n ,  b a r m o q  
uch larida  retseptorlar  zich,  yelka  qismida  esa  j u d a   siy rak 
joylashgandir.  Hozirgacha  sezgilar  ichki  va  tashqi  tu rla rg a  
qariyb  ajratilmagan  bolsa-da,  u la r  harorat,  o g ‘riq,  m a z a , 
vibratsion,  statistik,  din am ik  sezgilar  deb  yuritiladi.
S  . V.  Kravkovning (1893  — 1951)  m a ’lumotlariga k o ‘ra, 
bir  sezgi  a ’zosi  faoliyati  ikkinchisining  t a ’siri  tufayli  o 'z g a -  
radi.  M asalan,  tovush  sezgisi,  asosan,  k o ‘rish  sezgisining 
yorugMik  sezuvchanligini  orttirad i.  Shunga  o ‘xshash  tu rli 
hidlar  h am   yorug‘lik  va  hid  bilishga  nisbatan  sezgirlikni 
oshirishi  yoki  kamaytirishi  m u m k in .  Miya  ustining  y u q o ri 
qismi  va  ko'rish  b o ‘rtiqlariga  tegishli  o ‘sim talarning  y a q in  
joylashganligi  tufayli  bunday o ‘zaro  t a ’sir,  y a ’ni  b osh q a sig a  
o ‘tish  oso n ro q   amalga  oshadi.
B u n d a n   tashqari,  sezgilarning  o fczaro  q o ‘zg‘alishi  va 
torm ozlanish ini  o ‘rganish  h a m   aloh id a  a h a m iy atg a   ega. 
C h u n k i  avtomatik boshqarilish  tufayli  ayrim  holiarda,  y a ’ni 
tungi  uchishda  sun ’iy  sezgirlikning  pasayish  yoki  ortishi 
y u z a g a   k e la d i.  I .P .P a v lo v   t o m o n i d a n   a n a l i z a t o r n i n g  
m u ra k k a b   o ‘zaro  t a ’sir  s h a k lla ri  m avjud  ek anligi  q a y d  
etilgandir.  Ular  bevosita  b osh  miya  p o ‘stlog‘ida  n a m o y o n  
b o ‘lib,  bu  bir  vaqtning  o 'z i d a   k o ‘rayotgan  jis m n i,  e s h i-  
tilay o tgan  tovush ni,  k e la y o tg an   h id ni  s e z is h im iz d a   o ‘z 
ifodasini  topadi.  Bosh  m iya  p o ‘stlog‘ida  k e c h a d ig a n   bu  
fiziologik  jarayonlarni  bosib  o ‘tishi  zarur  b o ‘lgan  z o n a la r  
p e rik ritik   z o n a la r  deb  n o m l a n a d i .   S e z g ila rning  ta s n ifi 
ularning  turli  spetsifik  tavsiflariga,  ya'n i  modalligiga  q a r a b  
em as,  balki  tashkil  etilishining  h a r  xil  darajalariga  q a ra b  
amalga oshiriladi.
Ingliz  nevrologi  Xed  sezgilarni  protopatik  va  e p o k ritik  
n o m la r  ostida  ikkita  darajaga  ajratadi.  P ro to p a tik   s o d d a  
tuzilishga  ega  b o lg a n i  u c h u n   u n d a   mavjud  haqiqiy  h o la t 
bilan  em otsional  holatni  ajratish  qiyin  deydi.  M u ra k k a b  
epokritik  darajasida  aqliy  b o sq ic h   tarkiblari  ishtirok  etishi 
m u m k in , ju m lad an,  ko ‘rish  sezgisi  bunga  yaqqol  m isoldir. 
M a iu m o tla rn in g  ko‘rsatishicha, dastlab protopatik sezgilar, 
keyinchalik epokritik sezgilar yuzaga  keladi.

---

Sezgilarni  obyektiv  y o ‘nalishi  b o ‘yicha  Y.N.Sokolov,
O .S .V inogradovlar  tekshirish  ishlari  olib  borganlar,  ular 
sezgilarni  passiv  ja r a y o n   emas,  balki  vegetativ  elem entlar 
fiziologik  nafas  olish  tizim ida  o ‘zgarishga  sabab  b o ‘luv- 
chilard ir  deb  tushuntirganlar.  lish b u   vaqt  reflektor  o kzga- 
rishlarini,  y a ’ni  s e zg in in g   obyektiv  k o 'rsa tk ic h i  sifatida 
ishlashga  im k on iy at  yaratadi.  M a ’lumki,  sezgini  paydo 
q iluvchi  h a r  bir  q o kz g ‘atuvchi,  y a ’ni  q o kzg‘atgich,  ref­
l e k t o r   j i h a t d a n   y u z a g a   ke luvchi  j a r a y o n l a r n i   yu z a g a  
c h a q ir a d i,  c h u n o n c h i   b u la r  to m irla rn in g   torayishi,  teri 
galvanik  reflektorlarning  paydo  b o lis h i  (teri  qarshiligining 
o ‘zgarishi),  m iyaning  elektr  faolligining  o ‘zgarishi,  k o ‘z- 
larn in g   q o ‘zg‘atgich  t o m o n   burilishi  kabilar.  Bularning 
b a rc h a s i  sezgi  j a r a y o n i   paydo  b o l a y o t g a n d a g i n a   ishga 
tushadi,  shu  sababli  u la r  sezgilarning obyektiv  ko ‘rsatkich- 
lari  sifatida xizmat qila oladi.
T a j r i b a l a r d a n   k o ‘r in i b   tu rib d ik i,  q o lz g ‘a t u v c h i l a r  
intensivligi  oshgan  sari  javob  reaksiyasi  h a m   jadallashib 
b o r a r   ekan.  Bu  esa  sezgilarning  intensivligiga  asos  sifatida 
qarashga m uhim   negiz hozirlaydi. T o m ir v a  elektrofiziologik 
r e a k s i y a l a r   c h e g a r a l a r d a   o d a td a g i  q o ‘z g ‘a tu v c h i la r g a  
q a ra g a n d a  keskinroq b o ‘ladi.
A w a l   I.P.Pavlov,  keyinroq  uning  shogirdlari  anali- 
zatorlarning o ‘zaro bogliqligini konvergensiya asosida tadqiq 
qilganlar.  P.P.Lazerev esa  (1878 —  1942)  teri  ultrabinafsha 
n u rla r bilan  nurlanishi  natijasida  ko‘rish  sezuvchaniigining 
susayishini  aniqlagan.  Bu  holat a g a rb o s h q a  analizatorlarga 
quyi  ch e g ara d a   q o ‘z g ‘a tu v c h iia r  t a ’sir  ko'rsatishi  orqali 
h a m   b iro n   a n a li z a t o r n i n g   sezuvchanligini  o 'z g a rtirish i 
m u m k in ,  degan  u m u m iy   xulosa  chiqarishga  olib  keladi.
Y.N .Sokolovning tajribalarida q o ‘zglatuvchiga nisbatan 
muvofiqlashuvchi  reaksiyaningsusayishi  mumkinligi  haqida 
dalillar t o ‘plangan  edi.  N e rv  sistemasi sezgi a ’zolariga t a ’sir 
k o kr s a tg a n d a   u l a r n i n g   xususiyatlari  n a fisroq  n a m o y o n  
b o l a d i .   Bunda  nerv  modellari  tanlab  t a ’sir  qiluvchi  filtr 
v azifasini  bajaradi.  M u a y y a n   paytda  retse p to rg a   t a ’sir 
q iluvchi  q o ‘zg‘atuvchi  ilgari  tarkib  topgan  nerv  modeli 
bilan  m uvofiq k e lm ag an da taxminiy ta ’sirotni  hosil  qiluvchi

---

muvofiqlashtirish  signallari  vujudga  kelishi  m u m k i n .  Va 
a k s in c h a ,  ilgari  ta jrib a la rd a   q o ‘llanilgan  q o ‘z g ‘a tu v c h i 
taxm iniy  t a ’sirotni  y o ‘qotib  q o ‘yishi  e h tim o li  h a m   bor.
Chet ellik psixolog va fiziologlar sezgirlikni  M en deln ing  
q o n u n iy atig a   asoslanib  nasl  bilan  b o g l i q   h o l d a   tadqiq 
qilganlar.  Speyder  t a ’m   bilish  naslga  b o g i i q   d e g a n   xulosa 
chiqaradi  va  100  oilada  buni  sinab  ko‘radi.  M a ’lum otlarga 
q a r a g a n d a ,  o t a - o n a l a r   b ilm a g a n   t a ’m n i   b o l a l a r i   h a m  
payqamaganligi  n am o y o n   b o ‘lgan.
I.P.PavIovning shogirdi  P.K .Anoxin o ‘z in in g   qirqyillik 
faoliyati davom ida org an izm   intengrativ faoliyatining nozik 
m e x a n iz m la rin i  o ‘rgang an .  M u a llif  o ‘z in i n g   b ir   q a to r  
asarlarida  funksional  sistema  nazariyasi  m o h iy a tin i  bayon 
qiladi,  ya’ni  o rg an izm d a  faoliyat  sistemasi  m av jud   b o ‘lib, 
u  yopiq  takrorlanuvchi  fiziologik  siklik  tu z ilm a d a n   iborat. 
Muallifning  fikricha,  o rg an izm n ing   fu nk sional  sistemasi 
organizm  xatti-harakati  reaksiyalarining  fiziologik  m exa- 
nizm ining  prinsipial  sxemasidan  iboratdir.  O rg a n iz m n in g  
b a rc h a   j a r a y o n la r i,  x a tti- h a ra k a tla ri,  v e g e ta tiv   a k tiv la r 
agarda foydali 
Samara 
bilan tugallansa,  u h o ld a  u c h   bosqich 
orqali  bajariladi.  M azk u r  bosqichlar  afferent,  sin te z ,  q a ro r 
qabul  qilinib  bajarilishi  u c h u n   zarur  b o ‘lgan  h a ra k a tla r 
natijasi,  ya’ni  m odel  hosil  qilish  y o ‘li  bilan  o ld in d a n   aks 
cttirishdan  iborat.  Afferent,  sintez  bosqichi  h a r   q a n d a y  
xatti-harakat akti  rivojlanishining boshIang‘ich  p o g ‘onasidir. 
U s h b u   bosq ich   t u g a g a c h ,  m u a y y a n   x a t t i - h a r a k a t   akti 
shakllanishining navbatdagi bosqichi boshlanadi. A y n a n  shu 
bosqichda organizm  xatti-harakatining uch  asosiy  masalasi, 
ya’ni  ninia?  qanday?  va  q a ch o n?  bajarilishi  hal  qilinadi.
Afferent  sintez  b o sq ich ,  asosan,  t o ‘rtta   k o m p o n e n t  
negizida  sodir  boMishi  tajribalarda  sinab  k o ‘rilgan.  U nin g 
asosiy  jabhalari,  e n g   a w a l o   d o m in a n t  m otiv atsiya  ( o ‘ta 
xohish) va unga ham roh  hisoblangan em otsiyaning kuchliligi 
ha m d a barqarorligida nam o y o n b o lad i:
1.  Organizmga  q o ‘zg‘atuvchilarning  m a ’lum   bir t a ’siri.
2. Y o ‘naItiruvchi  afferentatsiyaning  mavjudligi.
3.  Afferentatsiyaning  m uayyan  s h a rt-sh a ro itla ri.
4.  Xotira apparatlari va  mexanizmlari.

---

5.  B ularn in g  o ‘zaro  t a ’siri  quyidagi  uchta  neyrodina- 
m ik   o m il  orqali  bajariladi:  a)  yo ‘nalgan!igi;  b)  neyronlarda 
q o ‘zg‘alishning  konvergensiyasi  ( to ‘yinishi); d) q o ‘zg‘alish- 
ning  p o 's tlo q   va  p o ‘stloqosti  tuzilm alarida  qayta  hosil  b o k- 
lishi  va tiklanishi.
6.  Bu  m e x a n i z m l a r   n e rv   s is t e m a s i d a   tu rli  q o ‘z- 
g ‘a lis h la r n i  t o kp!ashga,  birlashtirishga,  solishtirishga  va 
m a z k u r   m u h itd a   eng  qulay  xatti-harakat  aktini  bajarish 
u c h u n   q a r o r   qabul  qilishga  olib  keladi.
7.  M iya  p o ‘stlog‘i  hujayralarida  q o ‘zg‘alishning  k o n ­
vergensiyasi va ularni  solishtirish jarayoni  butun  miya b o ly- 
lab  b u   o ‘zaro   t a ’sir  natijalarining  integratsiyasi  harakat 
m a q s a d in in g   shakllanishiga  h a m d a   uni  unum liroq  qaror 
tan la sh   sari  yetaklaydi.
K a t t a   y a r i m s h a r la r n in g   m u r a k k a b   in te g ra tiv   fao - 
liy a tin in g   bosh1ang‘ich  bosqichini  turli  q o ‘zgkatuvchilar 
bir  n ey ro n id a g in a   konvergensiyasi  deb  qarash  m um kin.
K a t ta   yarim sh arlarda  maxsus  ne yro n la r guruhi  borligi 
sababli  u lar tu rli- tu m a n   q o ‘zg‘alishlarni  qayta qabul  qilish 
bilan   c h e k la n m a y ,  balki  miya  p o ‘stlog‘ining  p iram ida  hu- 
j a y r a la r id a n   akson orqali  keluvchi  efferent q o ‘zg‘alishlarni 
h a m   q a b u l   qila di.  Bu  esa  o r q a   m iy a   p o ‘stlo q o s ti  va 
p o ‘s tl o q d a g i   k o ‘p lab  a k s o n la r   n e y r o n l a r n i n g   vazifasi, 
y a ’ni  siklik  q o ‘zg‘alishni  k o ‘p in c h a   saqlab  turish,  o ‘ziga 
xos  „ k u t i s h “  t o ‘plam ini  saqlaydi.  Shu  bilan  bir  vaq tda 
p e riferik   ishchi  a'zolariga  yuboriladigan  buyruq  nusxasini 
b u t u n   m iya ga   tarqalishini  t a ’m inlaydi.  Bir  n e y ro n n in g  
o ‘z id a g i  e ffe re n t  q o ‘z g ‘alish  konvergensiyasi  periferik 
r e ts e p to rla rd a n   keluvchi  afferent  q o ‘zg‘alish  bilan  aksonga 
u z a ti lg a n   b u y r u q   nusxasi  o lin g a n   n atijalarni  b a h o la sh  
u c h u n   shart-sharo itlaryaratad i.  Evolutsiya jarayonida  hosil 
b o ‘la d i g a n   b ilish n in g   n e y ro d in a m ik   m e x a n iz m la rin in g  
k a s h f  etilishi  h a r  q a n d a y   boMajak  hodisalarni  tahlil  qilish 
va o l d in d a n   bilishga asos b o l a d i .
K o ‘rish  analizatori  o ‘zaro bir-biri bilan alohida h o l g a n  
o ‘t k a z u v c h a n   periferik  qism dan,  p o ‘stloqosti  va  bosh  miya 
yarim sharlaridagi  kokrish  markazlaridan  iboratdir.  Eshitish
214

---

analizatori  havo  to lq in la r in in g   tebranishini  qabul  qiladi, 
ularning  m ex anik  energiyasini  nerv  h u jay ra sin in g   q o ‘z- 
g'alishiga aylantiradi.
K o ‘rib o ‘tganimizdek,  sezgilarning neyrofiziologik asosi 
j u d a   m urakkab  b o lg a n lig i  tufayli  uni  a n c h a  vaqt  o ‘rganish 
lozim  b o ‘lar  ekan.
Sezgi  tu rlarin in g   psixologik  tavsifi
Psixologiya  fanida  sezgilar u c h ta   k a tta   gu ru h g a   ajratil- 
gan  (eksteroretseptiv,  prioretseptiv,  interoretseptiv)  bular, 
o ‘z  navbatida,  y a n a   quyidagi  turlarga b o ‘linadi:
1.  K o4rish  sezgilari.
2.  Eshitish  sezgilari.
3.  Hid  bilish  sezgilari  (eksteroretseptiv).
4. T a 'm   bilish  sezgilari.
5. Teri  sezgilari.
6.  M u s k u l- h a ra k a t  (kinestetik).
7.  Statik  sezgilar  (proprioretseptiv).
8.  Organik  sezgilar  (interoretseptiv).
Ko‘rish  sezgilari
Insonning  rang  va  yorug'likni  sezishi,  k o 'rish   sezgilari 
tarkibiga  kiradi  va  seziladigan  ranglar x r o m a tik ,  axrom atik 
turlarga boMinadi.
Psixofiziologik  qonuniy atg a  k o ‘ra,  y o r u g ‘lik  nurlari 
u c h b u r c h a k   sh ish a   p r iz m a   orqali  o ‘tib   s in g a n d a   hosil 
b o 'la d ig a n   ran g la r  xro m a tik   ranglar,  d e b   ataladi.  U la r 
kamalak  ranglar  hisoblanadi  va  tarkibiga  qizil,  zarg‘aldoq, 
sariq,  yashil,  havorang,  k o ‘k,  binafsha  tuslarini  q a m ra b  
oladi.  Biroq m azk u r ranglarning turlari,  ko'rinishlari tabiatda 
xilma-xil va  n ihoyatda ko‘pdir.  O d a td a , o q   rang,  qo ra rang, 
kulrang va ularnin g turlicha  ko‘rinishlari  ax ro m a tik   ranglar
deb  nom lanadi.
Ko'rish  sezgilari  organi  k o lz  h isoblanib,  u  ko ‘z soqqasi 
va undan   kelib chiqadigan  ko'ruv nervlaridan tashkil topadi. 
K o‘z soqqasini  tashqi tomirlar va to ‘r pardalari  o 'ra b  turadi.
215

---

Tashqi  p a rd a n in g   tiniq  b o l m a g a n   oq  qismi  sklera  yoki 
qotgan,  q a ttiq   parda  deb  nom lanadi.  Uning  oíd  tom oniga 
jo y la s h g a n   b i rm u n c h a   qavariq  qism i  tiniq  m ug uzp ard a 
b o ‘lib,  u n i n g   oldingi  qismi  r a n g d o r  parda  deb  ataladi. 
M azkur p a rd a n in g  rangiga binoan, u n ing tovlanishiga qarab, 
o d a m la rd a   k o ‘z   k o lk,  qora,  sariq  jilo  beradi  va  ularni  biz 
k o ‘k k o ‘z,  q o ‘y k o ‘z,  q o r a k o ‘z  va  h o k a z o   deb  ataym iz. 
R a n g d o r  p a rd a n in g   o ‘rta  qismida  y u m aloq  teshik  mavjud 
b o ‘lib,  biz  uni  qorachiq  deb  ataym iz.  Xuddi  sliu  teshik 
orqali  k o ‘z  ichiga   y o ru g ‘lik  nu rlari  kiradi.  K elayotgan 
y o ru g ‘lik nin g   ozligi  yoki  ko'pfigiga  qarab,  qorachiqning 
kengayish  yoki  torayish  jarayonlari  yuzaga  keladi.
Ko^zlarning uc hinchi  pardasi  t o lr parda deb  nom lanib, 
u  k o ‘z  soqqasining  deyarli  butun  ichki  yuzasini  qoplaydi. 
Q o ra c h iq   bilan  rangdor  pardaning  orqasida  ikki  tom oni 
q a v a riq ,  t i n i q   j is m   —  k o ‘z  g avhari  jo y la s h g a n   b o 'Ia d i, 
yorug‘lik  nurlari u n d a  t o ‘planib,  so‘ng sinadi va to‘r pardaga 
n a r s a   y o k i  j i s m n i n g   s u ra ti  t u s h a d i .   H a lq a   s h a k ld a g i 
kip rik sim on   m u skulnin g  uzayishi  yoki  qisqarishi  tufayli 
gavhar yo yassilanadi yoki qavariq  holga  keladi  (jism ko ‘zdan 
u z o q l a s h t i r i l g a n d a   g a v h a r   y a s s i l a n a d i ,  k o ‘zga  y a q in -  
lashtirilganda  esa  u  shar shakliga  kiradi).  K o‘z gavharining 
m a z k u r   xossasi  tufayli  narsa  xoh  u z o q d a ,  xoh  yaqinda 
b o l s í n ,   n arsa larn in g   aksi  gavhardan  o ‘tib,  so'ng  t o ‘r  par- 
daga tushaveradi.
K o ‘z  soqqasining  gavhar  bilan  t o ‘r  parda  o lrtasidagi 
b u tu n   ichki  yuzasi  sh ishasim on  jis m   d e b   no m la n u v c h i 
m axsus  tin iq   suyuqlik  bilan  q o p lan g a n   b o l a d i .  Bu  t o ‘r 
parda  rang  va  y o r u g lik n i  sezish  u c h u n   m u h im   ahamiyatga 
ega b o l i b ,   u n d a   k o lruv nervining tarm oqlari joylashgandir. 
U shbu  ta r m o q la rn in g  uchlarida tay o q c h a la r va  kolbachalar 
deb  a ta ladig a n   maxsus  nerv  hujayralari  mavjuddir.  Inson 
ko ‘z ining  t o ‘r pardasida  130  miltionga  yaqin  tayoqcha va  7 
m i l l i o n g a   y a q i n   k o l b a c h a   b o r   d e b   t a x m i n   q i li n a d i .  
K o lb a c h ala r  y o rd am i  bilan  xromatik  (kunduzgi)  ranglar 
k o Lriladi.  T a y o q c h a la r y o ru g lik n i  yaxshi  sezuvchan  b o ‘lib, 
xira  va  q o r o n g ‘i  paytlarda  ham  o ‘z  funksiyasini  bajaradi. 
ax ro m a tik   ranglarni  aks  ettiradi.

---

T o ‘r pardaning eng sezgir joyi  — sariq d o g ‘ning, asosan, 
kolbachalar bilan t o ‘lgan  markaziy c h u q u rc h a s i  hisoblanib, 
unga  qaysi  narsaning  aksi  tushsa,  x u ddi  shuni  h a m m a d a n  
ravshanroq  k o ‘ramiz.  Obyektga  tik  q arash   natijasida,  k o kz 
muskullari  unga qaratiladi va aks ettiriluvchining surati sariq 
dog'ga  tu sh a d i,  bunday  tarzdagi  k o 'ris h   t o ‘g ‘ridan  ko'rish 
deyiladi.  Agarda narsalarning surati  sariq d o g ‘dan tashqarida 
b o ‘lsa,  y a ’ni  t o kr  pardaning  bu  jo y id a   rang  va  y o ru g lik n i 
s e z a d ig a n   t a y o q c h a la r ,  k o l b a c h a l a r   m av ju d   e m a s,  b u  
k o ‘ruv  ne rvining  k o kz  soqqasidan  ch iq ish   joyi  b o ‘lib,  u 
yorug‘likdan t a ’sirlanmaganligi  u c h u n   k o ‘r dog‘ deb ataladi.
O d a m   k o ‘zi  ranglarni  ta x m in a n   380  m illimikrondan 
780 millimikrongacha uzunlikdagi  t o ‘lqinlar t a ’sirida sezadi: 
1)  7 8 0 —6 1 0   qizil  rangni;  2)  6 1 0   —  590   z a rg ‘a ld o q n i ;
3)  590 —  575  sariqni;  4)  5 6 0 —510  yashilni;  5 ) 4 8 0  — 470 
h a v o r a n g n i ;   6 )  47 0  —  450  k o ’k  r a n g n i ;   7)  450  —  380 
binafsharangni  sezadi.