Maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

— com pensate  o ‘rnini  bosishi,  m uvofiqlashtirish
 
m a ’nosini  bildiradi)  vujudga  kcladi,  buning  u c h u n   inson 
o lz ustida sabr-toqat, c h id a m  bilan  m ehnat qilsagina yu k sa k  
k o ‘rsatkichlarga crisha olishi  m um kin .
Shaxsning qobiliyatida  m avjud b o ‘lgan o 'rn in i  bosishlik 
im k o n iy a ti  k o Lrish  va  e s h i t i s h d a n   m a h r u m   i n s o n l a r n i  
maxsus  o ‘qitish  orqali  r o ‘y o b g a   chiqariladi.  H a y o t d a   k o ‘r 
m usiqachi,  artist,  shoir,  rasso m ,  m uhandis  va  b o s h q a   shu 
kabi  kasb egalari yetishib chiqqanligi  m a ’lum.  H a tto  eshitish
183

---

qobiliyati  past yoki u m u m a n  yo'qligi  ham   kasbiy musiqaviy 
qobiliyatning  rivojlanishiga  jiddiy  xalaqit  bcrmasligi  ham 
m um kin.  Bu psixologik hodisa (birqobiliyatni boshqa qobiliyat 
yordam i  bilan  o'stirish,  y a ’ni  o ‘rnini  bosishlik  xususiyati) 
h a r   bir  shaxs  u c h u n   kasb  tanlash  va  yangi  kasb  tanlash 
(ikkinchi  yoki  uchinchi  kasbni  egallash  ishtiyoqi)  sohasida 
mislsiz  keng  koMamdagi  im koniyatlarni  o c h a d i.  U shbu 
voqelikni  tasdiqlovchi  q a to r   misollar  mavjud.  C h un o n c h i, 
o'qituvchi  bir davrning o 'z id a  usta duradgor,  m o h ir tikuvchi 
b o ‘lgani; yirik alloma, yirik san’atkor, yetuk sportchi bo lgan i 
h a m  uchrab turadi. Qobiliyatli shaxslar ijtimoiy turm ushning 
turli soha vajabhalarida o ‘z  o'rnini topa oladilar hamda yuksak 
yutuqlarga  erishadilar.  Bir  necha  faoliyat  turida  bemalol 
muvaffaqiyat  qozonishlari  ham  mumkin.
Qobiliyatlarning  m iq d o riy   tavsifi  va  ularni  o ‘lchash 
m u a m m o s i  psixologiya fan id a  o ‘ziga xos  rivojlanish tarixiga 
ega.  H o z ird a   fa n n in g   m u m t o z   psixologlariga  aylangan 
S p irm e n ,  Perm en  Kettell  va  boshqalar  XIX  asrning  oxiri 
v a   XX  asrning  boshlaridan   muayyan  ixtisoslar  u c h u n   kasb 
ta n la s h n i  ilmiy  asosda  y o l g a   q o ‘yish  zaruriyatidan  kelib 
c h iq a d ig an   talablar o stid a  o 'q u v  yurtlarida saboq  olayotgan 
s h a x sla rn in g   qobiliyati  darajasini  aniqlashga  kirishdilar. 
U la rn in g   taxm inlaricha,  insonning  lavozimiga  loyiqligini, 
u n i n g   m e h n a t   fa o liy atig a   layoqatini,  s h u n in g d e k ,  oliy 
o 'q u v   yurtlariga,  harb iy  xizmatga,  rahbarlik  martabasini 
egallashga qobiliyatlarini  aniqiash  imkoniyati  mavjud ekan. 
O ltgan  asrda  qobiliyatlarni  o'lchash  usuli,  m ezoni  sifatida 
aqliy   iste’dod  testlari  ishlab  chiqildi.  Bu  testlardan  A Q S H , 
Buyuk  Britaniya kabi  m a m la k a tla r d a o ‘quvchilarni  saralash, 
h a r b i y   xizm atg a  z o b itla r n i  tanlash,  ishlab  c h iq a r is h d a  
rahbarlik lavozimiga tavsiya qilishda foydalanildi.  Hatto  Buyuk 
Britaniyada universitetga  kirish huquqini beruvchi test sinovi 
tizim i  h a m   yaratildi.  B u n d a   „Aqliy  iste'dod“  testlari  ball 
yoki  o c h k o la r bilan  b a h o la n ib ,  yechimga  sarflangan  vaqtni 
h iso b g a o lib ,  natijalar yig‘indi  holiga keltirilaredi.  Masalan, 
Buyuk  Britaniya m aktablarida  11  yoshli o ‘smirga beriladigan 
te s t  k o ‘rinishi  q u y id ag ic h a:  „P y otr  Jeym sga  q a ra g a n d a  
b a la n d ro q ,  Edvard  Pyo trd a n   pastroq.  Kim  h a m m a d an   ko'ra
184

---

b a la n d ro q ? “  va  tanlagan  ja v o b n in g   tagiga  chizib  q o ‘yish 
tala b   q ilin adi:  1)  Pyotr,  2)  E d v a r d ;   3)  Jeym s;  4)  „ a y t a  
o lm a y m a n “ .  Sinaluvchi  tcstlarda  berilgan  beshta  s o ‘z d a n  
boshqa  s o 'z la r   yozilganini  ta n la b   olishi  kerak:  1)  qizil, 
yashil,  k o ‘k,  h o l ,   sariq;  2 ) y o k i ,   a m m o ,  ag ar,  h o z i r , 
garchi va  shu  kabilar.  Testlarning  murakkabligi  ortib b o rish  
tam oyili  b o 'y ic h a   „Testlar  b a ta re y a s i“  tizimi  yaratiladi. 
Tcstlar  tuzilishi  b o ‘yicha  faqat  s o ‘zlardan  iborat  b o ‘lm ay, 
balk i  t u r l i c h a   m a 'n o g a   e g a   „ l a b i r i n t l a r “  ( y u n o n c h a