Maxsar -sistematikasi, morfologiyasi Efirmoyli ekinlar morfologiyasi

4.YALPIZ. Yalpiz (Menta piperita L.) labguldoshlar oilasiga mansub ildizpoyali kup yillik usimlik. Yalpiz tarkibida 1,5-5,3 % efir moyi bulgan barglari uchun ekiladi, bu moy asosan kimmatli xushbuy modda mentoldan iborat. Yalpiz moyi meditsinada, parfyumeriyada konditer sanoatida va likyor arok ishlab chikarishda ishlatiladi.
Yalpizning kuruk barg xosili gektariga 8-10 s.ni tashkil etadi. Yalpizning ildizpoyasi tuprokka 5-6 sm. chukur kirib boradi. Poyasi tik usadi, sershox, buyi 80 sm gacha yetadi. Barglari karama-karshi joylashgan, mayda, chuzik, oval- lentasimon, cheti utkir arra tishli. Barg tomirlari buylab juda kup bezchalar joylashgan bulib, ularda efir moyi xosil buladi. Gulining kupchiligi urgochi gullardan iborat, mayda och pushti, tup-tup bulib boshoksimon siyrak tupgulida joylashgan. Yalpiz yaxshi gullashiga karamay urug xosil kilmaydi. Shunga kura u poyasidan kupaytiriladi.
Yalpiz issikka kam talabchan usimlik. kor koplami yupka bulganda usti yopilmasa xam kishdan yaxshi chikadi. Ildiz poyasidagi kurtaklari 2-3%da una boshlaydi. Yosh novdalari 6S sovukka bemalol chidaydi.
Yalpiz yoruglikka talabchan. Usimliklari soyalanib kolsa, xosili va tarkibidagi efirmoyi xam kamayib ketadi. Yalpiz namsevar usimlik. Tuprokning dala nam sigimi 80% bulganda yer usti massasi juda avj olib rivojlanadi. Yalpiz pastliklardagi unumdor tuprokli yerlarda yaxshi yetiladi. Almashlab ekishda yalpiz kuzgi don ekinlaridan keyin joylashtiriladi yoki maxsus maydonlarga ekiladi. Unga gektar boshiga 15-20 tonnadan gung va azot 45-60 kg, fosfor, kaliy 45-60 kgdan gektariga solinadi.
Yer 25-27 sm chukurlikda kuzda shudgorlanadi, erta baxorda boronalanadi va kultivatsiyadan sung yana boronalanadi. Yalpiz ildizpoyasi erta baxorda SKM-3 markali maxsus kuchat utkazgich mashinada katorlab, kator orasi 45 sm va ildizpoyalar orasi 10-12 sm kilib ekiladi. Ekish meʼyori gektariga 5-8 kg. Ildizpoyalarni ekish chukurligi 7-8 sm. Yalpiz ekilgan maydonlarni parvarish kilish ishlari baxorgi boronalashdan kator oralari 4-5-marta ishlashdan va 1-2 kultivatsiyada mineral ugitlar (M,R,K) gektariga 30 kg dan beriladi. Yalpiz gullash fazasida kayta jixozlangan urish mashinalarida urib olinadi. Bu davrda undan eng kup barg xosili olinadi, uning tarkibida efirmoyi xam juda mul buladi. Urilagan yalpiz uyumda bir oz sulitiladi va keyin yaxshilab kuritish uchun bostirmaga tashib keltiriladi. U yerda usimlikning barglari poyasidan ajratiladi. Bu ish maxsus mashina yoki molotilkada bajariladi. Yalpizning namligi kupi bilan 11% bulgan kuruk barglari kayta ishlash uchun topshiriladi.