Mavzuning qisqacha tafsiloti. Ushbu mavzuda biz milliy

ko’p marotaba hisoblashga 
olib kelgan bo’lar edi va bu narsa YaIMning qiymatiga putur etkazgan bo’lar edi. 
Buni qanday ishlashini ko’rish uchun, tasavvur qiling, junli gazlamadan kostyum 
tayyorlash va uni iste’molchiga yetkazib berish uchun 5 ta bosqichdan o’tish kerak 
bo’ladi. 6.2 jadvaldan ko’rinib turibdiki, fi rma A qo’ylar boqiladigan rancho 
bo’lib $120 lik junni fi rma B ga ya’ni junni qayta ishlaydigan fi rmaga beradi. 
Firma A $120 ni ish haqi, ijara va shu kabilarga berib yuboradi. Firma B junga 
qayta ishlov beradi va uni fi rma C ga ya’ni kostyum ishlab chiqaruvchi fi rmaga 
$180 ga sotadi. $180 olgan fi rma B bu pulga nima qiladi? U $120 ni fi rma A ga 
beradi va qolgan $60 ni ish haqi, ijara va junga qayta ishlov berish jarayonida 
ishlatiladigan resurslarga sarfl aydi. Ishlab chiqaruvchi fi rma C kostyumni ulgurji 
savdo qiluvchi fi rma D ga sotadi, firma D ham o’z navbatida, chakana svdo 
qiluvchi fi rma E ga sotadi. Keyin bo’lsa, oxir-oqibat so’nggi foydalanuvchi 
iste’molchini qo’liga kelib tushadi. U tovarni $350 ka sotib oladi. Kostyumni 
ishlab chiqarishni belgilab beruvchi YaIM da shu miqdorlarning qay birini 

---

335 
kiritishimiz kerak bo’ladi? Pirovard mahsulotning qiymati bo’lgan $350 ni, albatta. 
$350 o’z ichiga tovarni tayyor bo’lishigacha vosita bo’lgan hamma o’rtadagi 
jarayonlarni tashkil etadi. O’rtada bo’lib o’tgan butun savdoni qiymati, $1140 
bo’lib, YaIMda ko’p marta hisoblashga olib keladi. Pirovard mahsulot hisoblangan 
kostyumning ishlab chiqarish va sotish $1140 emas, balki $350 ga tushadi. 
Muqobil tarzda, har bir bosqichda ortib borgan qiymat yig’ib, hisoblab borish 
orqali ko’p marotaba hisoblashni oldini olish mumkin. Ortib brogan qiymat firma 
mahsulotining bozor qiymati bo’lib, firmaning boshqalardan sotib olgandagi 
xarajatlaridan kamroq bo’ladi. Har bir bosqichda, fi rmaning mahsulot uchun 
to’lagani bilan mahsulotni sotishdan olgani orasidagi farq ish-haqi, ijara, va foyda 
kabilarga sarfl anadi. Jadval 6.2 dagi Ustun 3 fi rma B tomonidan qo’shilgan 
qiymatni $60, uning mahsulotining $180 lik qiymati bilan fi rma A dan sotib 
olganda sarfl angan $120 orasidagi farqni ko’rsatadi. Biz kostyumning umumiy 
qiymatini beshta fi rma tomonidan qo’shilgan barcha qiymatlarni umulashganini 
ko’rishimiz mumkin. Xuddi shu tartibda, iqtisodiyotdagi barcha firmalar 
tomonidan ishlab chiqarilgan xizmatlar va tovarlar qo’shiladigan boshqa 
qiymatlarni 
umumiylashtirib 
va 
hisoblab, 
biz 
iqtisodiyotning 
umumiy 
mahsulotinibozor qiymatida YaIMini topib olamiz.
8
YaIM noishlab chiqarish bitimlarini hisobga olmaydi garchi iqtisodiyotdagi 
ko’pgina pul operatsiyalari pirovard xizmat va tovarlarni tashkil etsada, 
boshqalariunday emas. Bunday noishlab chiqarish bitimlari YaIMdan chiqarib 
tashlanishi kerak, chunki ularning umumiy pirovard mahsulotning yuzaga kelishida 
hech qanday bog’liqligi yo’q. Noishlab chiqarish bitimlari ikki turli bo’ladi: sof 
moliyaviy operatsiyalar va ikkilamchi tovarlar savdosi. (Sekond hend savdosi) 
Moliyaviy operatsiyalar. Sof moliyaviy operatsiyalar quyidagilarni tashkil etadi: 
• Davlat transfer to’lovlari. Bular ijtomoiy sug’urta to’lovlari, farovonlik uchun 
to’lovlar va hukumat bevosita uyxo’jaliklariga yo’naltiradigan urush qatnashchilari 
8
McConnell, Brue. Economics: principles, problems and policies. 17 
th 
edition. America, New York: McGraw-Hill, 
2008. page 28

---

Yalpi ichki mahsulot va milliy daromad 
336 
uchun to’lanadigan to’lovlar. Garchi bunday to’lovlarni qabul qilganlar hozirgi 
mahsulotga qaytarib hech qanday hissa qo’shmasada, bunday to’lovlarni YaIMga 
kiritish 
yillik 
ishlab 
chiqarishni 
orttirib 
yuborgan 
bo’lardi. 
• Xususiy transfer to’lovlari. Bunday to’lovlarga ota-onalarni bolalariga bergan 
pullari yoki sovg’alar tariqasida berilgan pul mablag’lari kiradi. Ular hech qanday 
foyda keltirmaydi. Bu shunchaki mablag’larni bir jismoniy shaxsdan boshqasiga 
o’tishini 
ko’rsatadi 
va 
oxir-oqibat 
YaIMga 
kiritilmaydi. 
• Fond birjasi operatsiyalari Aksiya va obligatsiyalarni sotish yoki sotib olish 
chunchaki qog’oz pullarni qo’ldan –qo’lga o’tishi xolos. Fond birjasi operatsiyalari 
hozirgi mahsulot ishlab chiqarishga va YaIM da bevosita qatnashmaydi. Broker 
xizmatlari uchun to’lovlarni bunga kiritish mumkin bo’ladi, chunki u turdagi 
xizmatlar hozirgi tovar ishlab chiqarishiga o’z hissasini qo’shadi. 
Ikkilamchi Tovarlar Savdosi. Ikkilamchi tovarlar savdosi tovar ishlab chiqarishi 
jarayoniga hech qanday ulush qo’shmaydi va shu sababdan ular YAIMdan chiqarib 
yuboriladi. Boringki, siz 1965 yilgi Ford Mustang rusumli avtomobilingizni 
o’rtog’ingizga sotdingiz; o’sha operatsiya bu yilgi YAIMni hisoblashda hisobga 
olinmaydi. Basharti siz yaqindagina sotib olingan avtoulovingizni qo’shningizga 
sotsangiz, u YaIMga kiritiladi.