Mavzuning asosiy tushunchalari

Toj  razryadi.  O’tkir  uchli  o’tkazgichlarga  katta  zaryadlar  berilganda  uning  o’tkir  uchlari  yaqinida  atmosfera 

bosimi sharoitida Quyosh tojiga o’xshash razryad yuzaga keladi. Shuning uchun ham bunday razryad turiga tojli 

deb aytiladi.  Odatda  bunday  razryad elektr  maydon kuchlanganligi bir necha  ming volt/metr ga  yetganda  ro’y 

beradi.  

 

Gaz  juda  yuqori  temperaturagacha  qizdirilganda  tez  harakatlanayotgan  atom  yoki  molekulalarning 

to’qnashuvi  hisobiga  ionlasha  boshlaydi.  Bunda  gaz  plazma  deb  ataladigan  holatga  o’tadi.  Plazma  qisman  yoki 

to’liq ionlashgan gaz bo’lib, unda manfiy va musbat zaryadlar zichligi bir xil bo’ladi. Shuning uchun u butunicha 

olib qaralganda elektr jihatdan neytraldir. 

 

Gazning  plazma  holati  o’ziga  xos  xossalarga  ega.  Ularning  harakatchanligi  yuqori  bo’lganligi  va  deyarli 

barcha  zarralari    ionlashgan  bo’lganligi  uchun  ularni  elektr  va  magnit  maydoni  orqali  boshqarish  oson.  Uning 

zarralari  orasida  Kulon  kuchlari  ta’sir  etadi.  Har  bir  zarra  bir  vaqtning  o’zida  atrofdagi  juda  ko’p  zarralar  bilan 

ta’sirlashganligi tufayli, ular xaotik harakat qilish bilan birga, tartiblangan kollektiv harakatda ham qatnasha oladi. 

Shuning uchun plazmada turli xil tebranishlar va to’lqinlar juda tez tarqaladi. 

 

Plazmaning ionlashash darajasi ortgan sari o’tkazuvchanligi ortadi. 

 

Koinotda  moddalarning  ko’p  qismi  plazma  holatida  bo’ladi.  Quyosh  va  boshqa  yulduzlar  asosan  to’liq 

ionlashgan plazmadan iborat. 

 

Bizning sayyoramiz atrofida ham plazma mavjud bo’lib, atmosferaning 100-300 km balandligidagi qatlami 

ionlashgan gazdan iborat bo’lib, ionosfera deb ataladi. Bu ionlar Quyosh nurlari va Quyosh chiqaradigan zaryadli 

zarralar  oqimi  ta’sirida  ionlashadi.  Yer  atrofida  ionosfera  qatlami  mavjudligi  sun’iy  yo’ldoshlar  tomonidan 

aniqlangan. 

 

Amalda plazmadan keng ko’lamda foydalaniladi. Gaz razryadining barcha turlarida plazma paydo bo’ladi. 

Turli xil reklama yozuvlarining naylarida va kunduzgi yorug’lik lampalarida miltillama razryada paydo bo’ladigan 

plazma  qo’llaniladi.  Plazmatron  deb  ataluvchi  asbob  yaratilgan  bo’lib,  u  zich  plazmaning  kuchli  oqimini  hosil 

qiladi. Bu oqimdan metall qirqish, payvandlash, tog’ jinslarida quduq qazish va boshqa ishlarda foydalaniladi. 

 

Boshqariladigan termoyadro reaksiyalarini hosil qilishda plazmadan foydalanish (TOKAMAK) istiqbollari 

haqida  keyingi  yillarda  olimlar  bosh  qotirmoqdalar.  Bu  ulkan  masala  hal  qilinsa  inson  qo’liga  amalda  bitmas-

tuganmas energiya manbaini beradi.