Mavzular bo‘yicha asosiy nazariy materiallar

Xalq og‘zaki ijodiyotida tarbiya.
Xalqimiz o‘z tarixiy ijtimoiy taraqqiyoti mobaynida boy og‘zaki ijodiy meros yaratgan. Xalq og‘zaki ijodiyotida ta‘lim-tarbiyaga oid ilg‘or pedogogik fikrlar ilgari surilgan.
Xalq og‘zaki ijodiyoti asrlar bo‘yi mehnat jarayonida insonni orzusi negizida shakllanib borgan barkamol insonga qaratilgan xalq og‘zaki va yozma yodgorliklarida, ya‘ni ertak, doston, qo‘shiq, topishmoq, tez aytish, masal, matal, maqol, rivoyat va hikoyatlarida o‘z aksini topgan.
Xalq og‘zaki ijodiyoti asta sekin keng tus olib, rivojlanib borgan. Bu zailda insonlarda pedogogik madaniyat va merosga ixlos va intilish vujudga kelgan va unga amal qilina boshlangan.
Xalq og‘zaki ijodiyotida avvalo barkamol inson uchun ilm va hunar zarurligi ta‘kidlanadi. Xalq yaratgan hikoyalarda donishmandlik, aql va zakovat alohida o‘rin egallagan. Ma‘lumki, ota-bobolarimiz qadim zamonlardan yaxshilikni yomonlikka, ma‘rifatni jaholatga, nurni zulmatga qarama-qarshi qo‘yib, hamisha ma‘rifatu ziyoni, adolatu ezgulikni olqishlab kelgan. Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” kitobida baxillik, mol-dunyoga hirs qo‘yish, o‘zi och bo‘la turib, saxiylik qilaman, deyish, g‘irromlik va boshqalar qattiq qoralangan, ota-ona, qo‘ni-qo‘shnilarning pandu nasihatlariga quloq solish, og‘zdan yomon so‘zlar chiqarmaslik, doimo kamtar, g‘amginlarning dardiga malham bo‘lishga undagan. Bu kitobda ota-bobolarimizning inson xulqi, odobi, xatti-harakati, turmushdagi urinishlariga doir juda ko‘p pand nasihatlar, ma‘rifiy fikrlar mujassamlangan.
O‘rta Osiyo xalqlarining dastlabki yozma yodgorliklari, masalan, “Avesto”da ajdodlarimizning axloqiy-didaktik qarashlari, ta‘lim-tarbiya haqidagi fikrlari u yoki bu darajada o‘z aksini topgan. Avesto ta‘limotiga ko‘ra ikki kuch: yaxshilik Axura Mazda va yomonlik Angra Man‘yu mavjud bo‘lib, ular bir birlariga abadiy murosasizdirlar. Yaxshilik kuchlariga insonlarni yuksak fazilatlariga asoslanib doimo insonga jismoniy, axloqiy, aqliy, tabiatni himoya qilish, go‘zallikka doir juda ko‘p muammolar mujassamlashgan. Jumladan, zardusht munojotlarida Yazdondan erda dehqonchiligu chorvachilikni rivojlantirish uchun bandalarining sog‘lom, baquvvat bo‘lishini ta‘minlashi iltijo qilingan, yaxshi ish, yaxshi xulq, yaxshi odat ularda barqaror bo‘lishini tilagan.
“Avesto”da oila gigenasi, atrof-muhitni, aholi yashaydigan joylarni toza tutish, ko‘cha, hovli, suv havzalari, ariq va chashmalarni iflos qilmaslik haqida maxsus boblar mavjud. Chunonchi, ko‘cha eshigi yoniga axlat to‘plab qo‘ygan xonadon sohibiga jamoaning hukmi bilan 25 darra, hovuz yoki chashmadan nopok ko‘za yoki chelakda suv olgan shaxsga 5 darra urilgan. Suvning ustiga uch marta yomg‘ir yog‘ib o‘tgach, u oldingidek odam va hayvonlar ichadigan suvga aylanadi, deb hisoblangan. Erni iflos qilgan, uni asrash qoidalarini buzgan shaxslar 400 qamchi urish jazosiga maxkum etilgan.
“Avesto”da bemorlarni davolashning ikki usuli ko‘rsatilgan. Undagi oila, shaxsiy gigiena hamda qiz va o‘g‘il bolalarni parvarishlash, tarbiyalash qoidalari haqidagi fikr-mulohazalar hozir ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.