Mavzu: Zoologiya fani va uning vazifalari. Hayvonlarning xilma-xilligi va ahamiyati. 1 §

39-rasm. Butli o'rgimchak va uning to'ri:
oyoq paypaslagich; 2 — boshko'krak; 3 — yurish oyoqlari;
4 - qorin;5 — urg'ochisi; 6 — erkagi; 7 — to'rga tushgan o'lja.
Og'iz organlarining birinchi jufti ustki jag'lar hisoblanadi. Ustki jag'larning birinchi bo'g'imi harakatchan tirnoqsimon o'simtadan iborat bo'lib, o'ljasi tanasini teshish uchun xizmat qiladi. Jag'larning asosida zahar bezlari joylashgan. Jag'lar san-chilganida zahar tirnoqlar ichidagi naycha orqali o'ljasi tanasiga tushadi va uni o'ldiradi.
O'rgimchaklarning ikkinchi juft og'iz organlari oyoq paypas-lagichlar deb ataladi. Ular mayda sezgir tukchalar bilan qop­langan bo'lib, tuyg'u organi hisoblanadi. Paypaslagichlarning asosiy bo'g'imlari pastki jag'lar vazifasini bajaradi. Butli o'rgim­chakning oyoq paypaslagichlari yurish oyoqlariga nisbatan bir­muncha kalta. Boshko'krakda uzun va ingichka 4 juft yurish oyoqlari ham joylashgan. Qorin bo'limining hamma bo'g'imlari qo'shilib ketgan. Qornining orqa tomonida butsimon oqish dog'i bo'ladi. Shuning uchun unga butli o'rgimchak nomi berilgan. Qorin bo'limining keyingi uchida uch juft o'rgimchak so'gallari (bezlar) bo'lib, ularga o'rgimchak bezlarining yo'llari ochiladi.
Tutqich to'ri. O'rgimchak bezlaridan ajralib chiqayotgan suyuq-lik havoda qotib, ipga aylanish xususiyatiga ega. Orqa oyoqlaridagi taroqqa o'xshash tirnoqlari yordamida bir necha bezdan hosil bo'layotgan iplarni o'rgimchak bir-biriga yopishtirib, bitta yaxlit ip hosil qiladi. Urg'ochisi bu iplardan tutqich to'r to'qiydi (39-rasm). Butli o'rgimchakning tutqich to'ri g'ildirak shaklida bo'lib, butalar va baland bo'yli o'tlar orasiga tik tortilgan bo'ladi.
O'rgimchak ovi. Tutqich to'r yoniga o'rgimchak ko'pincha to'rdan in to'qiydi. Bu inda u o'z o'ljasini poylab yotadi. Tut­qich to'rning markazidan o'rgimchak tomonga signal ipi tortil­gan bo'ladi. Tasodifan to'rga tushib qolib, tipirchilayotgan pash-sha, kapalak va boshqa mayda hasharotlar signal ipini tebratgani-da o'rgimchak inidan tezda chiqib, o'ljaga tashlanadi va uni o'rgimchak ipi bilan o'rab oladi. O'ljani ustki jag'larining o'tkir tirnoqlari yordamida zaharlab o'ldiradi. Shundan keyin uni bir­muncha vaqt qoldirib, iniga kirib ketadi.