Мавзу: Ўзбек халқ эртаклари асосида майда пластик композициялар яратиш

8.3.2. Eskiz tuzish tartibi. Detal eskizini tuzish quyidagi tartibda amal­ga oshiriladi:

• 
  detaining shakli (8.16-shakl, a, b) va uning asosiy elementlari (8.16- shakl, c) bilan tanishiladi. Bunda detalni fikran oddiy geometrik jismlarga boMish mumkin. Imkoni boricha detal qayerga mo‘ljallangani va uning ma- teriali yuzalariga ishlov berilganligi, g‘adir-budurligi va shunga o‘xshashlar haqida umumiy tasavvurga ega bo‘ linadi.
  

—bosh ko‘rinish va boshqa zaruriy ko‘rinishlar tanlanadi. Bosh ko‘rinishni shunday tanlash kerakki, detaining shakli va o‘lchamlari to‘g‘risida eng ko‘p ma’lumotni beradigan boMsin, shuningdek, detal tayyorlashda eskizdan foy- dalanishni osonlashtirsin. Anchagina detallar aylanma sirtlar bilan chegara­langan. Masalan, val, vtulka, g‘ildirak, flanes (gardish) va shunga o‘xshashlar. Bular asosan, tokarlik va shunga o‘xshash stanoklarda tayyorlanadi. Bu detallaming chizmasida uning bosh ko‘rinishini simmetriya o‘qi asosiy yo- zuv (burchak shtampi) ga parallel boMishi kerak. Bosh ko‘rinishni bunday joylashishi detalni tayyorlashda chizmadan foydalanishni osonlashtiradi. 8.16- shakl a va b da detalni joylashishi variantlari vabosh ko‘rinishi hosil qilish mumkin boMgan proeksiyalash yo‘nalishlari strelkalar bilan ko‘rsatilgan. Detalni vaziyatini 8.16-shakl, b da ko‘rsatilgan vaziyatda joy lashtirish ker­ak. Bunday vaziyatda chapdan ko‘rinishda detaining ko‘p elementlarini konturi ko‘rinadi. Bosh ko‘rinishning o‘zi esa detaining shakli to‘g‘risida ancha ko‘p ma’lumot beradi. Bu misolda detaining shaklini tasavvur qilish uchun uning uchta tasviri yetarli: bosh ko‘rinish, ustdan ko‘rinish va chapdan ko‘rinish. Bosh ko‘rinishdafrontal qirqim bajariladi;

• 
  tasvirlami qanday kattalikda chizishiga qarab GOST 2301-96 bo‘yicha chizma qog‘ozi formati tanlanadi. Tasvirlami kattaligini shunday tanlash kerakki, detaining barcha elementlari va kerakli oMchamlari hamda shartli belgilari aniq tasvirlansin;
  
• 
  chizma ramkasi chiziladi va asosiy yozuv ramkasining konturi chiziladi;
  
• 
  ko‘z bilan chamalab, tasvirning masshtabi tanlanadi. So‘ngra de­tal gabarit oMchamlarining o‘zaro nisbati aniqlanadi. Bu misolda detal ba- landligini A, enini B, uzunligini С harfi bilan belgilasak, A «B, S «2A(8.15- shakl, a va 8.16-shakl, b). Shundan so‘ng detaining gabarit oMchamlari bo‘yicha qog‘ozda to‘g‘ri to‘rtburchaklar chiziladi (8.15-shakl, a). To‘g‘ri turtburchaklami shunday joylashtirish kerakki, ular orasidagi masofa va ram- ka chetlari orasidagi masofa, oMchamlar va shartli belgilarni qo‘yish, hamda texnik talablami joylashtirish uchun qog‘ozda joy yetarli boMishi lozim.
  
• 
  to‘g‘ri to‘rtburchaklar ichida detal elementlarining tasvirlari ingich­ka tutash chiziqlar bilan chiziladi (8.15-shakl, b). Shuning uchun ularning oMchamlari orasidagi nisbatga rioya qilish kerak va mos simmetriya o‘qi, markaz chiziqlarini o‘tkazib, barcha tasvirlar orasida proeksion bog‘ lanishni ta’minlash kerak.
  
• 
  barcha tasvirlarda yumaloqlashlar, faskalar chiziladi va qo‘shimcha chiziqlar o‘chiriladi (8.15-shakl, c). Kerakli qirqim va kesimlar beriladi. In­gichka tutash chiziq bilan chizilgan tasvirlar tegishli chiziqlar bilan chizib chiqiladi.
  
• 
  chiqarish chiziqlari va oMcham chiziqlari chiziladi, strelkalar qo‘yiladi. Sirtning xarakterini aniqlab beruvchi shartli belgilar (diametr, radius, kvad- rat, konuslik, qiyalik, rezbaning turlari va shunga o‘xshashlar) qo‘yiladi (8.15- shakl, c). Detal yuzalarining g‘adir-budurligi aniqlanadi va g'adir-budurlikn- ing shartli belgilari qo‘yiladi;
  
• 
  o‘ lchash asboblari yordamida detaining oMchamlari aniqlanadi va oMcham sonlari eskizga qo‘yiladi. Agar detalda rezba boMsa, uning parametr­lari aniqlanadi va rezbaning tegishli belgisi eskizda ko‘rsatiladi (8.15-shakl,
  

Ф;

• 
  pirovardida asosiy yozuv toMdiriladi. Zaruriyat tugMlsa oMcham, shakl va sirtlaming joylashishini yoM qo‘yilgan chegarada chetga chi- qishlari ko‘rsatiladi. Texnik talablar tuziladi va tushuntirish yozuvlari bajariladi (8.15-shakl, d). So'ngra eskizni oxirgi tekshirish ishlari o‘tkaziladi hamda zaruriy aniqlik va tuzatishlar kiritiladi.
  

4. 
   §. Detaining ish chizmasi