Mavzu: Zamonaviy sharoitlarda korxona kapitali tarkibi va tuzilmasi

Тадбиркорлик капитали доиравий айланиши жараёнида капитал қиймати ва нафлилигининг ўзгариши таҳлили³

Босқич-лар	Рўй бериш соҳаси	Схемадаги ифодаси	Капиталнинг ўзгариш тавсифи		Жарёнларнинг қисқача тавсифи
			Қиймати	Нафлилиги
Пул капитали доиравий айланишининг босқичлари
Биринчи	муомала	Ив П – Т Ик	Ўзгармайди	Ўзгаради	- пул ишлаб чиқариш воситалари ва ишчи кучининг харидига сарфлангани учун капиталга айланади; - корхона томонидан дастлаб пул шаклида авансланган қиймат натурал шаклдаги унумли капиталга айланади; - унумли капитал товар капиталига айланиб, янгидан яратилган товар дастлаб харид қилинган товарлардан ҳам сифат, ҳам қиймат жиҳатидан фарқланади.
Иккинчи	ишлаб чиқариш	… Ич …	Ўзгаради	Ўзгаради
Учинчи	муомала	Тъ – Пъ	Ўзгармайди	Ўзгаради
Унумли капитал доиравий айланишининг босқичлари
Биринчи	ишлаб чиқариш	… Ич …	Ўзгаради	Ўзгаради	- унумли капиталнинг доиравий айланиши нафақат капитални ишлаб чиқариш, балки такрор ишлаб чиқаришни ҳам билдиради; - ишлаб чиқариш жараёнида зарурий ва қўшимча маҳсулот яратилади; - иккинчи босқичда бирданига иккита муомала жараёни – товарларни сотиш ва янги ишлаб чиқариш воситалари ҳамда ишчи кучини сотиб олиш жараёни рўй беради.
Иккинчи	муомала	Ив Тъ – Пъ – Т Ик	Ўзгармайди	Ўзгаради
Учинчи	ишлаб чиқариш	… Ич …	Ўзгаради	Ўзгаради
Товар капитали доиравий айланишининг босқичлари
Биринчи	муомала	Тъ – Пъ	Ўзгармайди	Ўзгаради	- товар капиталининг доиравий айланиши фақат авансланган капитал ҳаракатини эмас, балки қўшимча маҳсулотни ҳам қамраб олади; - товар капиталининг доиравий айланиши ҳам унумли, ҳам шахсий истеъмолни ўз ичига олади; - товар капиталининг доиравий айланиши ишлаб чиқарилган товарлар истеъмолини акс эттириб, бусиз ишлаб чиқариш жараёни янгилана олмайди.
Иккинчи	муомала	Ив Пъ – Т Ик	ўзгармайди	Ўзгаради
Учинчи	ишлаб чиқариш	Ич … Тъ	ўзгаради	Ўзгаради

3-jadvaldan kurinadiki, tadbirkorlik kapitalining uzining doiraviy aylanishi bilan bog'liq ravishda doimiy ravishda uzgarib, uzaro biridan ikkinchisiga o'tishlar ry berib turadi. Ishlab chiqarilgan, bozor itisodiyotiga va'd sharoitida tadbikorlik kapitallashtirilgan asosiy amal qurilishining asosiy omili sifatida tovar kapitallashtirish sotilishi zharayoniga etibor karatiladi.

Kolbuki, bu zharayonning ishlash kechishi oldingi ikki bosqich - pool capitaling unumli kapitalga, unumli kapitalning esa tovar kapitaliga ailanishi bosqichlarning sifatiga bog'liq ekanligi nazardan ko'chirilmoqda.

Kаpitаl tаrkibiy tuzilishini qo’llаsh sаmаrаdоrligi mеzоni bo’yichа muqоbillаshtirish. Ushbu sаmаrаdоrlikning ko’rsаtkichi sifаtidа хususiy kаpitаlning sаmаrаdоrligik dаrаjаsi qаbul qilinаdi.

Uning хususiy vа qаrzgа оlingаn qismlаrining o’rtаsidаgi o’zаrо turli хil munоsаbаti shаrоitidа хususiy kаpitаldа fоydаlаnish sаmаrаdоrligini o’lchаsh uchun «mоliyaviy lеviridj» dеb nоmlаnuvchi ko’rsаtkich qo’llаnilаdi.

Хususiy mоliyaviy rеsurslаrning shаkllаnishini bоshqаrish o’zidа kеlgusi dаvrdа sаvdо kоrхоnаsi rivоjlаnishi tаlаblаrgа mоs rаvishdа ulаrni turli mаnbаlаrdаn jаlb qilishni tа’minlаsh jаrаyonini ifоdаlаydi. Ushbu bоshqаruvning аsоsiy mаqsаdi kоrхоnа ishlаb chiqаrish rivоjidа o’zini o’zi mоliyalаshtirishning zаruriy dаrаjаsini shаkllаntirishdаn ibоrаt.

Хususiy mоliyaviy rеsurslаrning shаkllаnishini bоshqаrish jаrаyoni quyidаgi аsоsiy bоsqichlаrni o’z ichigа оlаdi.

1. 
   Rеjаlаshtirishdаn оldingi dаvrdа хususiy mоliyaviy rеsurslаrni shаkllаnishini aniqlashtirish Bundа, хususiy mоliyaviy rеsurslаrning shаkllаnish pоtеntsiаlini vа uning sаvdо kоrхоnаsi rivоjlаnish sur’аtlаrigа mоs tushushini ko’rsаtib bеrishdаn ibоrаtdir.
   

So’ngra хususiy mоliyaviy rеsurslаr umumiy hаjmining o’sishi, хususiy kаpitаl o’sishi sur’аtlаrining sаvdо kоrхоnаsi tоvаr аylаnishi vа аktivlаrining o’sishi sur’аtlаrigа mоs kеlishi rеjаlаshtirishdаn оldingi dаvrdа kоrхоnа mоliyaviy rеsurslаri shаkllаnishining umumiy hаjmidа хususiy rеsurslаr sоlishtirmа оg’irligining o’sish sur’аtlаri tаdqiq etilаdi, хususiy mоliyaviy rеsurslаr shаkllаnishining mаnbаlаri ko’rib chiqilаdi. Birinchi nаvbаtdа хususiy mоliyaviy rеsurslаr shаkllаnishining ichki vа tаshqi mаnbаlаri o’rtаsidаgi o’zаrо munоsаbаt o’rgаnilаdi;

Korhona kapitallashtiruvchi tarkibi tuzilishini tavsiflashdan oldin ishlab chiharish omillar va ishlab chiqarish zharayoni trisidagi tushunchalarni umumiylashtirib chiksak.

Dastlab, ishlab chiqarish omillar trisidagi tushunchalarga kura ular uch turga bilingan: er, capital va ishchi heuchi. Zamonaviy itisodchilar esa bularning tarkibidagi “tadbirkorlik”, “axborot” tushunchalarini qabul qildilar.

Malumki, ishlab chiqarish chakarish jarayoni asosiy uch omildan: mexnat kurollari, mexnat ob'ekti va jonli mexnat sarfidan iborot.

Assosiy capital - ishlab chiqarish chakarish zharayonida bir necha yil davomida ishtirok etuvchi va o'z kimiyatini tanlab olish uchun ishlab chiqaradigan mahsulotga o'zbek ishlab chiqaruvchisi tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlarni etkazib berishni rejalashtirmoqda.

Ailanma capital - khom asho materialar, energy resource larida moddiylashgan v bir ishlab chikarish tsiklida sarflanuvchi, uz kimatini tayerlangan mahsulotga ishlab chiqaruvchi kapital.

Iqtisodiotning globallashuvi hamda hisob va xisobotlarning mukammallashuvi, zhm Mill Mill standartlari standartlarining talablariga javob beradigan Tufayli, Garcia ASOS vositalari, ACOs fondlarining hovuzini namoyish etadigan birinchi navbatda tuzilgan kelgan bwlsada, xaotimizga "Kirish kapital" kirib kelmoda.

Zamonaviy itisodiet fani asosiy fondlarni malum bir istemol kiyimati kurinishida ijtimoiy me mnat asosida yaratiluvchi, ishlab chiqarish moddiy-buyumlashgan material omillarini katoriga kiritadi. Hozirgi bozor sharoitlarida korxona kuchi boshqariladigan asosiy fondlar ishlab chiqarish quvvatlarining ishlab chiqarilishi va yoshi kattaroq foydalanishga bo'lgan faol taassurot ko'rsatuvchi mulk huquqiga ega. Butun khalq khujaligi mikyosida asosiy fondlar mamlakatning milliy boyligini tashkil qildi.

Assosiy fondlar korkhona ishlab chiqarish vositalarini bir qismi bulib, ishlab chiqarish zharayonida ouzoq va ishtirok etishadi va o'zlarining tabiiy-moddiy xolatini ishlab chiqarishni amalga oshiradilar va biz o'zimiz bajaramiz. Assosiy fondlar kiimatini tayyorlanayotgan mahsulotga ukazish zharayoni amortziya deb, shu zharayanda topilgan mabla'lar esa amortizatsiya azhratmalari deb ataladi.

Iqtisodiy maqsadlarga muvofiq k, ra, asosiy fondlar ishlab chiqarish jarayoni va noishlab chashish fondlariga taqsimlanadi. Ishlab chiqarish asosiy fondlari o'z mohiyatiga ko'ra, korhonaning ishlab chiqarish potentsialini tashkil etish, tarkibiga kuyidagilar kiradi:

* ishlab chiqarish binolari va inshoatlari;

* uzatish urilmalari;

* uvvat mashina-lari va uskunalari;

* ishchi machinear va uskunalar;

* sog'liq uchun transport;

* o'lchov va davolash solishtirish asboblari va foydalanishlari;

* foydalanish muddati bir yildan kam bulmagan va konunchilikda belgilab qo'yilgan qiimatlardagi asboblar va ishlab chiqarish inventarizatsiyasi.

Assosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarishda gang bulgan barcha mutahassis va hoimlar soni bilan birgalikda, korhonaning ishlab chiqarish apparati deb ataladi.

Noishlab chiqarish asosiy fondlari korkhona asoslari fondlarining ishlab chikarishda ishtirok etadigan etmaidigan kismi blib, shu sabbli uz kiimatin tayer maxsulotga vakazmaidi. Bular katoriga asosan korhona balanisida turuvchi turarjoy (ui-zhoy fondi), oshxona, dispanser, club, bolalar bochchasi va yaslilar, sport-solomlashtirish va boshka ob'ektlar kiritiladi. Madaniy-maishiy va solomizatsiyani qayta ishlashdagi noishlab chikarish asosiy fondlari ishlab chikarish asosiy fondlari bilan ishlash muddati, tabiiy shakllanishini saqlash, uz kimatini sekin-asta yugotishi xatlahashrip ji. Mexnat sub'ektiga o'qituvchi ta tasiriga olib boriladi, asosiy ishlab chikarish fondlari faol va passiv turlarga o'tkaziladi. Assosiy ishlab chiqarish fonarining passiv turiga bino va inshoatlar, asset turiga esa uvvat machine va uskunalari, ishchi machine va uskunalar, transport ishi, technologist linilar, yangi biron mahsulot ishlab chiqarishda foydalanuvchi foydalaniladi.

Korhonaning active asosiy ishlab chixarish fondlari eng karakatchan va akamiyatli kisoblanadi. Fan-texnika taraqqiyoti bilan ishlaydigan krabplab korhonalarda aktiv ishlab chišarish fondlarning salmoғi oradi, ularning tarkibi va kurinishi garzgaradi, asosiy fondlar guruhi va turlarining manaviy eskirish asosida satishinishinish

Asosiy fondlarni tayyorlashda ishlab chiqarish chishishi, yni jismoniy va manaviy jixatdan eskirgan asosiy fondlarning urnini tisodiy tuldirish uchun korxona va vositalar ajratmalarlai hadiinchhiamala amortizatsiyasi

Ishlab chiqarish zharayonida asosiy fondlar asta-sekinlik bilan eskirishi sabbli, ulardan foydalanish qobiliyatini tamirlash orgali tiklash zaruriyati tugiladi. Vaz vaqtida tamirlash asosiy fondlar muddatidan oldin ishdan chikishishni amalga oshiradi amda xizmat qilish muddati va unumdorligini belgilaydi. Assosiy fondlarni ta'mirlash kapitali, o'rta va zhoriy turlarga blinadi. Bino va inshootlarni ta'mirlashni o'z mazmuni, talab qilinuchi muddat va mablaglarga kura, avtomashinalarni tamirlashdan farq qiladi

Ta'mirlash ishlari tufayli korxona asosiy fondlarning zhoriy ekspluatatsiyasiga tayerligini ta'minlaidi. Biroq shu bilan bir qatorda korxona asosiy fondlarni yaratish, joylashtirish, amortizatsiya, qayta tiklash kabi bosqichlarni o'z ichiga oluvchi takroriy ishlab chikarish amallarini doimiy ravishda bajarishga intilish kerak. Bu bossqichlarni kuyidagi 6- rasmda aks aks ettirish mumkin

Asosiy vositalarni takrorlash ishlab chiharishni olgan bosqichlari korhona hudida amalga oshirildi. Birok barcha xollarda ham asosiy fondlarni takror ishlab chikarish tufayli korhonalar ishlab chikarishni modernizatsiya kilish amda rivozlanib qilingan bozor munosabatlari sharladi iktisodiyoitlaiqi eririarishorladiqi technik barqarishorladiqi korhona“Aylanma mablag'lar” atamasidan tashgari “ailanma capital” iborasi ham kw kllanilib, asosan itisodiy nazaria va khjalik yuritishning avtorizatsiya ta'zribidan kelib chiqqan holda. Moxiyatiga ko'rsatma, oilamma kapital korhona ishlab chikarish kapitalini bir qismga ajratish, uning kiimati ishlab chikarish va bir tsiklida ishlab chikarish maxsulotiga ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarilgan toovni sotishdanagala Ailanma capital kopincha korhonaning pul mablaғlari hisoblanuvchi yoki ishlab chikarish zharayonida pul mablag'larini oilalashtiruvchi karakatchan aktivlari katoriga kiritiladi.

Iqtisodiy tabiati, bazharuvchi vazifalari va ishlab chikarish zharayonidagi urniga ko'rsatma, "ailanma mablag'lar" va "aylanma capital" ortda qolgan farovonlik. Korkhona doimiy ravishda kapitallashtiruvchi tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi, ular ashyo, yoqilgi, energija resurlari, yerdamchi va boshqaga materiallarda ta'sir qiladi, ishchi kuchlarini yellash va ishlash mexnatila avaa tarya Ailanma mablaularga bulgan qushimcha talab banklaridan olinadigan kredit xisobiga oplanadi.

Bozor itisodiyoti sharoitlarida korxonalarning oilaviy mablag'lari bilan ishlashga qodir bo'lgan normal faoliyat yuritishi garovi hisoblanadi. Shuni kutib bo'lmaydigan zaruriy, ishlab chiqarish mahsulotlarini ishlab chiqarishga sarflanuvchi hamster asho material, va energiya energiyasini ishlab chiqaradigan mahsulot sifatiga ta'sir ko'rsatadigan xonada juda kam Cams ishlab chiqarilishi mumkin, mahsulot shunchalik arzon narxlarda ishlab chiqarilishi mumkin bo'lgan mablag'larni kamrog'iga sarflanmoqda, ish bilan ta'minlanganligi bilan bog'liq.

Korxonalarning oilanma mablaulari ailanma fondlari va muomala fondlariga taksimlanadi. Bundai taksimlash boshqarish moddiybuyumlashgan tuzilishidan tashgari, ishlab chikarish zharayoni va umuman, korhonaning itisodiy faoliyatidagi istiroki asosida amalga oshiriladi. Bundan tashqari tashgari, taksimlash rezhalashtirishni tashkil kilishda xamda korhonaning ishlab chikarish va noishlab chikarish soxiyalarini oilanma mablaglarga bulgan ehtiyozhini aniklashda katta rol o'ynaydi.