Mavzu: “yoshlarni giyohvandlik, axloqsizlik, ommaviy madaniyatning illatlari va zararli ta`sirlaridan himoya qilishning psixologik asoslar”

III BOB. YOSHLAR XULQIDAGI NUQSONLARNI PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK KORREKSIYALASH BO’YICHA OLIB BORILGAN ISHLAR TAXLILI.
3.1 YOSHLAR TARBIYASINI SHAKLLANTIRISHDA OLIB BORILADIGAN PROFILAKTIK ISHLARNING MOHIYATI.

Yoshlar tarbiyasini shakllantirishda deviant xulqqa moyil o’smirlar bilan olib borilgan tadqiqot davomida pedagogik psixologik korreksiya ishlariga texnologik yondashdik va maktab jamoasi, ota- onalar, mahalla hududi nozirlari, ijtimoiy pedagoglar uchun quydagi texnologiyani ishlab chiqdik.

O’smir yoshidagi o’quvchilarini yakka tartibda tarbiyalashda murabbiy ishini tashkil etish texnologiyasini ishlab chiqdik. Turli deviant xulq-atvorning uzluksiz ravishda o’sishi jamiyat oldiga ijtimoiy me’yorlardan og’ishgan xulqli o’quvchilar bilan olib boriladigan ishlarning shakl va usullarini, texnologiyalarini topish vazifasini qo’ygan. Shu sababli deviant va delinkvent xulq-atvorli o’smirlar bilan ishlashning ikki asosiy texnologiyalari, profilaktik va reabilitatsion ishlar fan va amaliyotda keng tarqalgan.
Profilaktika⁵⁷ (oldini olish) - o’smirlar xulq-atvorida ijtimoiy xulqiy og’ishganlikning turli ko’rinishlariga asosiy sabab bo’luvchi sharoitlardan ogohlantirish, bartaraf qilish yoki neytrallashga yo’naltirilgan davlat, jamiyatning ijtimoiy-tibbiy va tashkiliy - tarbiyaviy chora - tadbirlarining yig’indisidir. O’smirlarda deviant xulq-atvorning oldini olishga qaratilgan bir necha yondashuvlari mavjud⁵⁸:
1. Axborotli yondoshuv. Bu yondoshuv ijtimoiy me’yordan xulqiy og’ishganlik kelib chiqishida voyaga yetmaganlar (bu ijtimoiy me’yorlarni) bilmasliklari tufayli uni o’z asosiy yo’nalishi sifatida voyaga yetmaganlarga bu me’yorlarga rioya qilish, o’z huquq va burchlari haqida axborot berishdan iborat. Davlat va jamiyat qo’ygan talablarini bajarishda bolalarning yosh ko’rsatkichiga mos qabul qilingan ijtimoiy me’yorlar haqida ma’lumot berishni ko’zda tutadi.
Bu ishni amalga oshirishda ommaviy axborot vositalari (matbuot, radio, televideniye)dan kino, teatr, badiiy adabiyot va boshqa san’at asarlaridan foydalanish mumkin.
2. Ijtimoiy-profilaktik yondoshuv. Bunday asosiy maqsad – negativ holatlarning sabablari va sharoitlarini aniqlash, bartaraf etish, neytrallashdan iborat. Voyaga yetmaganlar tomonidan giyohvandlik moddalarini iste’mol qilinishi uchun jinoiy javogarlikka tortilishlari haqida ma’lumotga ega emaslar. Ular giyohvandlik – shaxsiy ish deb biladilar, faqat giyohvandlik moddalarini tarqatish jinoyat deb hisoblaydilar. O’smir giyohvandlik va kuchli ta’sir etuvchi psixotron moddalar to’g’risidagi yangi qonun qabul qilinishi munosabati bilan bu moddalarni iste’mol qiluvchilar ham jinoiy javobgarlikka tortiladilar. Bizning jamiyatimizda o’smirlar o’rtasidagi alkogolizm - ichkilikbozlik profilaktikasi muammosi ham muhim o’rin tutadi. O’spirinlar ichkilikbozlik va alkologizmning og’ir ijtimoiy va psixonevrologik oqibatlari haqida ham bilmaydilar.
3. Tibbiy-biologik yondoshuv. Bu yondoshuvning mohiyati ijtimoiy me’yorlardan og’ishganlikning oldini olishda tibbiy - profilaktik xarakterdagi turli psixik nosog’lom shaxslarga munosabat - biologik darajada bo’lishi lozim. Agar insonda psixik (ruhiy) rivojlanishi, sog’lig’ida turli nuqsonlar bo’lsa, u o’z ruhiy xususiyatlariga asosan ma’naviy-axloqiy me’yorlarni buzishi mumkin. Bu holatda insonga uni o’zgartirib bo’lmaydigandek qaraladi. O’smirda bunday psixik nosog’lomlikni o’z vaqtida aniqlash juda muhimdir. Chunki ular umuman xayolga kelmaydigan harakatlarni sodir etishlari mumkin. O’smir psixiatr mutaxassislar ko’rigidan o’itkazilib, shunga muvofiq tibbiy davo choralari ko’rilishi lozim.
4. Ijtimoiy-pedagogik yondoshuv. Bu yondoshuv mohiyati o’smirni deviantlik xulq-atvoridagi shaxsiy xususiyatlarini qayta tiklash yoki to’g’rilashdan iborat. Ayniqsa, uning axloqiy-irodaviy shaxsiy xususiyatlarini qayta tarbiyalash shart. O’smirlarda, ularning irodaviy xususiyatlari, xulq-atvorida quyidagilarni shakllantirish lozim:
- o’z so’zi va ishining egasi bo’lish;
- o’smirning jinoyatga boshlovchi, jamiyatga zarar yetkazish kabi illatlarga bo’lgan qiziqish va harakatlarini to’xtatish;
- hozirgi davrda muhim bo’lgan masalalar bilan band qilish;
- huquqqa qarshi bo’lmagan, puxta o’ylab chiqilgan maqsadlarni qo’yish.
Jamiyatimizda bugun mavjud bo'lgan hurfikrlikdan qat'iy nazar yoshlarni jipslashtiradigan, xalqimiz va davlatimiz daxlsizligini asraydigan, el-yutni yuksak maqsadlar sari chorlaydigan yagona g'oya - milliy mafkuraga sadoqat ruhida tarbiyalash oila, maktab va mahalla hamkorligi kontsepsiyasining mohiyatini tashkil qiladi. Amaliy tajriba hozirgi vaqtda oila, mahalla va ta'lim muassasasi hamkorligida hal etilishi lozim bo'lgan quyidagi dolzarb muammolarni kun tartibiga qo'ymoqda⁵⁹:
1) yoshlarda g'oyaviy immunitetni yanada oshirish, ularni «ommaviy madaniyat»ning salbiy oqibatlaridan himoya qilish;
2) yoshlarda sog'lom turmush tarzini shakllantirish;
3) yoshlarda oilaviy hayotga nisbatan qadriyatli munosabatni qaror toptirish;
4) yoshlarda ma'naviy - axloqiy fazilatlarni shakllantirish va rivojlantirish;
5) yoshlarni kasb - hunarga yo'naltirishga doir chora tadbirlar tizimini rivojlantirish;
6) yoshlarning ijtimoiy faolligini oshirish, ijtimoiy hayotga muvaffaqiyatli tayyorlash;
7) yoshlarda tolerant xulq-atvor ko'nikmalarini, yaxlitlikda tolerantlik madaniyatini shakllantirish;
8) yoshlarda umuminsoniy qadriyatlar tizimiga kiruvchi oila, mahalla, bilim olish, Vatanga muhabbat, yurt tinchligi kabi tushunchalar haqidagi bilimlarini yanada boyitish;
9) yoshlarda tanqidiy tafakkurni rivojlantirish orqali «axborot madaniyati»ni tarkib toptirish;
10) yoshlarning pedagogik-psixologik bilimlarini boyitish, sog'lom turmush tarzini hamda oila va ta'lim muassasasi hamkorligi shakllarini samarali tashkil etish orqali sog'lom tafakkurni shakllantirish;
11) yoshlarni internet va kompyuter o'yinlariga tobelikdan himoyalash va boshqalar.
Oilada ma'naviy madaniyat oila a'zolarining harakatlari, voqelikni baholay olish salohiyati, axloqiy bilim va tajribalari, ulardan foydalana bilish qobiliyati, yaxshi-yomon, ijobiy-salbiy vaziyatlarni farqlash va hakozo omillar bilan ham bog'liq. Mazkur muammoni hal etishga doir oila, mahalla, ta'lim muassasalari hamkorligi quyidagi tizimga asoslangan holda amalga oshiriladi.
Oila, mahalla va ta'lim muassasalari hamkorligi shakllari⁶⁰:
a) asosiy bosqichlari: yosh oilalar bilan ishlash; o'smir yosh (11-16 yosh)dagi bolalar bilan; yoshlar (16 yosh va undan yuqori yosh) bilan ishlash.
b) asosiy ish shakllari: individual; guruhli, kichik guruhlarda; ommaviy.
s) hamkorlikni tashkil etishda asosiy yetakchi tamoyillar: maqsadga yo'naltirilganlik; o'zaro birgalikdagi faoliyat; jarayonga yaxlit, majmuaviy va texnologik yondashuv; uzviylik va uzluksizlik; nazariyaning amaliyot bilan birligi; individuallik, ko'rgazmalilik; ijodiylik, faolik.
d) oila va ta'lim muassasasining asosiy hamkorlik yo'nalishlari:
- yoshlarda g'oyaviy immunitetni yanada oshirish;
- «ommaviy madaniyat»ning salbiy oqibatlaridan himoya qilish;
- yoshlarda sog'lom turmush tarziga oid bilimlarni shakllantirish;
- yoshlarda oilaviy hayotga nisbatan qadriyatli munosabatni qaror toptirish;
- o'quvchilarda ma'naviy-axloqiy fazilatlarni shakllantirish va rivojlantirish;
- o'quvchi-yoshlarni kasb-hunarga yo'naltirishga doir chora-tadbirlar tizimini rivojlantirish;
- o'quvchi-yoshlarning ijtimoiy faolligini oshirish, ijtimoiy hayotga muvaffaqiyatli tayyorlash;
- yoshlarda tolerant xulq-atvor ko'nikmalarini, yaxlitlikda tolerantlik madaniyatini shakllantirish;
- yoshlarning pedagogik-psixologik bilimlarini boyitish, sog'lom turmush tarzini hamda oila va ta'lim muassasasi hamkorligi shakllarini samarali tashkil etish orqali sog'lom tafakkurni shakllantirish;
Yoshlarni internet va kompyuter o'yinlariga tobelikdan himoyalash ustivor vazifalar:
1. «Oila, mahalla va ta'lim muassasasi hamkorligi»ga doir yangi kontsepsiyasini ishlab chiqish.
2. Oila, mahalla va ta'lim muassasasi hamkorligini rivojlantirishga doir amaliy chora-tadbirlarni ishlab chiqish.
3. Oila, mahalla va ta'lim muassasasi hamkorligini rivojlantirishda davlat va nodavlat, notijorat tashkilotlarning rolini oshirish.
4. Kutiladigan natija:
Ijtimoiy hayot va ta'lim-tarbiya sohasi bilan bog'liq muammolarni hal etishda «Oila, mahalla va ta'lim muassasasi hamkorligi»ga erishiladi. Yuqoridagi tizimning asosiy tarkibiy qismlaridan biri jamiyat tomonidan qo'yilayotgan talablar asosida har tomonlama barkamol va sog'lom tafakkurli insonni shakllantirishda oila va ta'lim muassasalari hamkorligini amalga oshirishda bosqichlari va ularning har birida bajariladigan vazifalarni aniq belgilab olishdan iborat. Oila va ta'lim muassasalari hamkorligining bosqichlari va vazifalari:
1. Yosh oilalar bilan ishlash: yosh oilalarni ma'naviy-ruhiy jihatdan qo'llab-quvvatlash; oilada sog'lom muhitning qaror topishiga erishish.
2. O'smir yoshidagi bolalar bilan ishlash: o'smir yoshidagi bolalarni ijtimoiy faoliyatga jalb etish, ularni kasb-hunarga yo'naltirish, mustaqil fikrlash hamda yuksak burch va ma'suliyatni qaror toptirish.
3. Yoshlar bilan ishlash: yoshlarning kasbiy shakllanishlari, mustaqil oilaviy hayotga tayyotgarliklarini ta'minlash hamda ularda fuqarolik pozitsiyasini qaror toptirish.
Yosh avlodni ma'naviy-axloqiy tarbiyalashda xalqimizning boy milliy, madaniy, tarixiy anánalariga, urf-odatlariga hamda umumbashariy qadriyatlarga asoslangan samarali, zamonaviy pedagogik texnologiyaning ishlab chiqilib, amaliyotga joriy etilishi, shaxsni tarbiyalash va uni har tomonlama kamol toptirishning ustuvorligini ta'minlash, umumiy hamda milliy pedagogik psixologik madaniyatni oshirish asosiy maqsadidir.
Yoshlarda trening mashg’ulotlarni o’tkazish maqsadga muvofiq bo’ladi.

1. 
   “Munоzаrаli tа`kidlаr” o’yini (2 sоаt)