Mavzu: Yer sayyorasining eng ko‘p chaqmoqlar kuzatiladigan hududlari Maqsad

Mavzu: Tabiat mo’jizasi
Maqsad: o’quvchilarga mavzulardan tashqari yangi va qiziqarli ma’lumorlar berish
Tabiat mo'jizasi nima? Tabiat - butun borliq, olamdagi hamma narsalar, barcha mavjudot. Mo'jiza-kishini hayron qoldiradigan hodisa, umuman odatdan tashqari barcha narsalar. Demak, tabiat mo'jizalari deganda, butun borliqdagi kishini hayron qoldiradigan, odatdan tashqari barcha hodisalami tushunishimiz kerak. Aslida, tabiatdagi eng kichik hujayradan Yer yuzidagi eng baland cho'qqi — Jomolungma (Everest)gacha bo‘lgan hamma-hamma narsalar mo'jiza. Biroq, insoniyat tabiatni, tabiat hodisalarini o'rgana bordi va har biri to'g'risida ilmiy xulosalar chiqardi.
Natijada odamlar nazarida "mo'jiza” bo'lib tuyulgan ko‘pgina tabiat hodisalarining mohiyati ravshanlashdi, endilikda ular kishilarni ajablantirmay qo'ydi. Lekin, bu bilan barcha "mo‘jizalar” ayon bo'ldi, ular endi tabiatda uchramaydi desak, xato o'ylagan bo'lamiz. Chunki, hozirgacha fanga ma’lum bo'lmagan oddiy tabiiy hodisa va narsalar, masalan, qabristonlar- da tunda ko'rinadigan shu’lalar; yer qa’ridan chiqayotgan issiq buloqlar, shuningdek, turli manzaralar — "teshik tosh”, "tosh o'rmonlari”, "kuylovchi g‘or”, "olovli g‘orlar”, "g'orlardagi daryo va ko‘llar”, "ko'zyosh” oqizuvchi qoyalar, xohlaganda suv beruvchi buloqlar, tosh qo‘ziqorinlari, sangijumbon (qimirlovchi tosh) va boshqalar hanuzgacha kishilarni hayratga soladi.
Ma’lumki, tabiatdagi mavjud narsalaming hammasi - odam va hayvonlar, suv va o‘simliklar, tog‘-u toshlar, quruqlik va okeanlar, barcha-barchasi tinmay harakatda, o‘zgarishda bo‘lib, ular bir tomondan paydo bo'lsa, ikkinchi tomondan yemiriladi, yoki bir shakldan ikkinchi shaklga o‘tib turadi.
Kundalik hayotingizda kuzatib borsangiz, o'zingiz ham tabiatda yuz berayotgan o’zgarishlaming ilg'ashingiz mumkin.
Yer qobig‘ida sodir bo'lib turadigan zilzilalar, vulkan harakatlari, yonbag'irlarning qulashi va surilmalar, orollaming suv ostiga cho'kib ketishi va yangilarining paydo bo`lishi — buning yaqqol dalilidir. Ulaming hammasi yeming ichki kuchlariga bog'liqdir. Lekin, yeryuzasida ham ma’lum kuchlar bor-ki, ular vositasida tekisliklar jarliklarga, tog'lar pasttekisliklarga, qattiq granit toshlar qum va gil jinslariga aylanib turadi. Mana shu yer sathini o'zgartirib turuvchi kuchlar, awalo, oqar suv, shamol, quyosh nuri, o'simliklar dunyosi, yer osti suvlari, qor, yomg'ir va muzliklaming, shuningdek, insonlaming bunyodkorlik hamda buzuvchilik ishlaridan iborat.
 Agarda qumli cho'llardagi barxanlar ko‘chishiga, daryolarning jo'shqin to'lqinlariga, okean-dengizlar dovullariga, baland tog'lardagi qor bo'ronlariga va u yerdagi bahaybat muzliklar ko'chishiga nazar tashlasak, ulaming naqadar katta kuchga ega ekanligini anglaymiz. Chunonchi, qor bilan shamol, Quyosh bilan qor birlashib "harakat qilsa” bormi — eng qattiq tog' jinslari ham nurab, maydalanib ketadi.
 Tabiat yaratgan yodgorliklarning ma’lum qismi Yer geologik tarixining dastlabki davrlaridan boshlab paydo bo'lgan va tashqi-ichki ta’sirlar tufayli yaxshi saqlanmagan. Ulaming kelib chiqishi, yer yuzasida namoyon bo'lishi va saqlanishida asosiy omillardan biri — Yer tarixining neogen — to'rtlamchi davrlarida, ya’ni taxminan 23-25 mln yillar ichida sodir bo'layotgan yangi tektonik harakatlardir. Yangi tektonik harakatlar natijasida biz hozir ко'rib turgan bahaybat tog'lar orasidagi ajoyib manzaraga ega bo'lgan oraliq va tog‘oldi botiqlari vujudga kelgan. Demak, Yer qiyofasi, shu jumladan, tabiat yodgorliklarining bunyod bo'lishida yangi tektonik harakatlaming ahamiyati beqiyosdir. Yangi tektonik harakatlar natijasida kelib chiqqan relyef shakllariga yer yuzasi­da sodir bo'layotgan nurash, eroziya, eol, glatsial va boshqa jarayonlar ta’sir qilgan. Biroq hosil bo'lgan ko'plab tabiat yodgorliklari bu jarayonlar ta’sirida yo'qolib ham ketgan. Yer tarixida nafaqat tabiat yodgorliklari, balki ulkan tog'lar ham butunlay yemirilib ketgan, ulaming o'mini tekisliklar egallagan. Shu sababdan yer yuzida "qari” va "yosh” tog'lar mavjud. "Qari” tog'larga Tyanshan, Ural; "yosh” tog'larga Pomir, Hindukush va boshqalar misol bo'ladi. "Qari” tog'laming ba’zilari yangi tektonik harakatlar ta’sirida qayta ko'tarilgan.
 
MMIBDO’: ____________

“TASDIQLAYMAN”