Mavzu: Yer sayyorasining eng ko‘p chaqmoqlar kuzatiladigan hududlari Maqsad

MMIBDO’: ____________


Mavzu: Quyosh tutilishi
Maqsad: o’quvchilarga mavzulardan tashqari yangi va qiziqarli ma’lumorlar berish
Fiziklar va astronom olimlarni doim ilhomlantiradigan Quyosh tutilishi hodisasi, o‘ziga xos, kamyob va ajoyib tabiat hodisasi bo‘lib, ilm-fandan yiroq bo‘lgan odamlar uchun ham vahimaga soladigan va zavqlantiradigan muhim voqea hisoblanadi. Ilgari zamonlarda Quyosh tutilishidan kishilar qo‘rqib, sarosimaga tushishgan bo‘lsa, hozirda ilm-fanda andak bo‘lsa-da xabardor bo‘lgan har qanday shahs, avvalo bunday noyob tabiat hodisasini o‘tkazib yubormasdan, uning jozibasidan bahra olisha intiladi.
Quyosh tutilishi haqidagi ilk qaydlar, eng qadimgi tarixiy manbalarda ham ko‘plab topiladi. Xitoy, Musulmon sharqi va g‘arbiy Yevropa manbalarida hatto aniq sanalar bilan qayd etilgan qadimgi bitiklar mavjud. Qadimgi dunyo manbalarida Quyosh tutilishi asosan, mifologik va teologik nuqtai nazardan tahlil qilingan bo‘lsa,ilk o‘rta asrlarga oid manbalardan boshlab, Quyosh tutilishiga nisbatan, ilk ilmiy baho berish vatushuntirishlar uchraydi. Xususan, Quyosh tutilishi hodisasining hech qanday g‘ayritabiiy hol bo‘lmay, balki, aynan mutlaqo tabiiy jarayon ekanligini ilk bora, buyuk vatandosh bobokalonimiz Ahmad al-Farg‘oniy isbotlab bergan edi.
Quyosh tutilishi, Oyning Yer atrofidagi orbitasi bo‘ylab harakati jarayonida, Yer va Quyosh orasidagi fazoda bo‘lgan vaqtida, Yer yuzasining ma’lum qismlariga to‘liq yoki qisman Oyning soyasi tushishi tufayli sodir bo‘ladi. Ya'ni Oy, o‘z jismi bilan Quyoshni Yerdan to‘sib qo‘yadi. Oyning Yerga tashlaydigan ko‘lankasi diametri, 270 km dan oshmaydi, shu sababli ham, Quyosh tutilishi, Yer yuzasi bo‘ylab tor markaziy yo‘lak bo‘yicha kuzatiladi xolos. Shuning uchun ham, Quyosh tutilishni to‘g‘ridan-to‘g‘ri kuzatish imkoniyati mavjud bo‘lgan shaharlar miqdori cheklangandir. Ba’zan to‘liq Quyosh tutilishi markaziy yo‘lagi, faqat okean yuzasidan o‘tib, uni quruqlikdan kuzatish umuman imkonsiz bo‘lishi ham mumkin. Lekin, to‘liq tutilish vaqtida, Oyning yarimsoyasi, markaziy yo‘lakning har ikki tarafida, 3240 km gacha masofada tarqaladi. Ya’ni, shuncha masofada Quyosh tutilishini qisman kuzatish mumkin bo‘ladi. Quyosh tutilishi vaqtida,Oy soyasi Yer yuzasi bo‘ylab, kamida 1 km/soniya tezlik bilan o‘tib boradi. Shu tufayli, Quyosh tutilishi, uzog‘i bilan, 7.5 daqiqa davom etadi xolos.
Quyosh tutilishi, faqat, yangi oy boshida, Oyning o‘zi hali ko‘rinmagan vaqtda, uning Yerga yuzlangan tarafini Quyosh yoritmagan holatidagina sodir bo‘ladi. Quyosh tutilishlari ikki xil – to‘liq va qisman bo‘lishi mumkin. Agar Yerdagi kuzatuvchi, Quyoshning yuzasini Oy gardishi to‘liq to‘sib, natijada, Yerning kuzatuvchi turgan qismini qorong‘ulik qoplagan holatini kuzatsa, bunday Quyosh tutilishi, to‘liq tutilish hisoblanadi. Agar Oy gardishi, Quyoshning chetidan qisman qoplab, biroq uning yorug‘ligini butunlay to‘sib qo‘ya olmasa, bunday tutilish qisman tutilish bo‘ladi. Bulardan tashqari, Quyosh tutilishining halqasimon tutilish nomli turi ham kuzatiladi. Bunday tutilishda, Oy gardishi, Quyosh yuzasini to‘liq to‘sib qo‘ya olmaydi, balki, uning ichida, kichikroq diametrli qoramtir doira shaklida namoyon bo‘ladi. Bunda, Oy gardishi atrofida, halqa ko‘rinishidagi Quyosh nurlarining yorqin shu’lalari taralib turadi.
MMIBDO’: ____________