|
Dunyo okeani.
Dunyo okeani – materiklarni o‘rab turgan va bir-biri bilan tutashib ketgan suvli hudud. Dunyo okeani to‘rtta – Tinch, Atlantika, Hind, Shimoliy Muz okeanlari. Dunyo okeani Yer yuzining 71 foiz (%)ini, quruqlik esa 29% ini egallagan.
Tog‘ va tekisliklar – quruqlik relyefining asosiy shakllari hisoblanadi. Tog‘lar Yerning ichki kuchlari ta'sirida hosil bo‘ladi. Tekisliklar tog‘larning yemirilishi va yemirilgan jinslarning chuqurliklarni to‘ldirishidan vujudga keladi. Tekisliklar yuzasi tekis yoki biroz past-baland yerlardir. Dunyodagi eng katta tekisliklar: Turon, Amazonka, G‘arbiy Sibir va Sharqiy Yevropa tekisliklaridir.
Yer yuzinig dengiz sathidan 500 m dan ortiq baland bo‘lgan joylariga tog‘lar deyiladi. Dunoydagi eng baland nuqta Himolay tog‘laridagi Jomolungma cho‘qqisi bo‘lib, balandligi 8848 m. Bu cho‘qqini O‘zbekistondan birinchi bo‘lib, 1998 yilning 22 mayida Rustam Rajabov zabt etgan.
Yer yuzidagi tog‘ va tekisliklarning balandligi har xil bo‘ladi. Agar tekisliklarning dengiz sathidan balandligi 200 m dan oshmasa, ular pasttekislik deyiladi. Tekisliklar balandligi 200 m dan 500 m gacha bo‘lsa, ular qirlar deb ataladi. Ba'zi bir tekisliklarning dengiz sathidan balandligi 500 m dan ham ortiq bo‘ladi. Bunday baland tekisliklar yassi tog‘lar deb yuritiladi. Bunga O‘rta Sibir, Braziliya yassi tog‘lari misol bo‘ladi. Yuqoridagi rasmda turli balandlikdagi tekisliklar ko‘rsatilgan.
Tog‘lar ham balandligiga qarab, past, o‘rtacha va baland tog‘larga bo‘linadi. Agar tog‘larning balandligi 500 m dan 1000 m gacha bo‘lsa, past tog‘lar, 1000 m dan 2000 m gacha bo‘lsa o‘rtacha baland tog‘lar, 2000 m dan yuqori bo‘lsa baland tog‘lar deyiladi. O‘zbekistondagi Bo‘kantog‘, Tomditog‘ past tog‘lar, Nurota tog‘lari o‘rtacha baland tog‘lardir.
Relyef xaritalarda ranglar bilan tasvirlanadi: pasttekisliklar yashil, qirlar sarg‘ish, tog‘lar past bo‘lsa och jigarrang, o‘rtacha balandlari – jigarrang, baland bo‘lsa – to‘q jigarrang bo‘ladi. Bular xaritaning shartli belgisida ko‘rsatiladi.
Sayyoramizning ichki kismidagi dinamik jarayonlar tufayli kuchli bosim va
energiya yuzaga kelib yer pustida xar xil xarakterlarni keltirib chikadi. Bu
xarakterlar tektonik xarakterlar deyiladi. Tektonik xarakatlari natijasida relyefning
turli xil shakllar, toglar, tekisliklar va botiklar vujudga keladi. Tektonik jarayonlar
tebranma, burmali va yorilma xarakatlardan iborat bulishi mumkin.
Tebranma xarakat yer pustining vertikal xarakati xisoblanib, bu xarakat
tufayli katta-katta yerlar asta sekin kutariladiyoki chukadi. Yer pustining materik
kismidagi asosiy geologik strukturalari geosinklinal oblast uz tarakkiyotida 2
boskichdan utadi.
A) Dastlab chukadi va ustida kalin chukindili jinslar tuplanadi.
B) chukindi jinslar bilan tulgan xudud yerning ichki kuchlari ta'sirida
kutarilib, burmalar xosil kiladi, yoriklar vujudga keladi, bunday joylarda baldand
toglar juda chukur botiklar vujudga keladi.
Uzok davom etgan biologik davrda geosinklinalda tebranma xakrakatlar
zaiflashib platforma geosinklinalning yassilanib kolishi natijasida vujudga kelgan bolib, usti gorizontlar jinslar koplangan. Shu sababli platforma relyefi deyarli yassi tekislikdan iborat.
Zilzila geosinklinallarda yer pusti katlamining yorilgan va uzilgan joylarida
ruy beradi. Zilzila elastik tulkinlardan iborat. Zilzila shu rayonda tektonik
xarakatlar ya'ni tog xosil bulish jarayonlari davom etayotganligini bildiradi. Yer
pustining zilzila ruy beradigan asosiy joylariga Alp-Kavkaz, Urta Osiyo Ximolay
toglari mintakasi xamda Tinch okena orollari xalkasi kiradi. Yer sharida zilzila
sodir buladigan zilzilaning 90% shu joylarga tugri keladi. Yer pustining
xarakatchan tez-tez zilzila bulib turadigan joylari seysmik rayonlar deyiladi.
Aksincha, kattik jinslardan tuzilgan platformalarda Yer juda kuchsiz kimirlaydi
yoki butunlay kimirlamaydi. Bunday joylar seysmik rayonlar deyiladi. Zilzilaning
kuchli xar xil bulib, uning kuchi 1Yo2 balli shkalasi bilan ulchanadi.
Turli xil relyef shakllari asosan ichki yoki tashqi bo'lishi mumkin bo'lgan jarayonlar ta'sirida shakllanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
