Mavzu: yarim o’tkazgich ham o’tkazgich tok tashuvchilar va ulardagi farq

Dember effekti. Qaralayotgan effekt nemis fizigi X.Dember tomonidan ochilgan.
Faraz qilaylik yarimo‘tkazgich notekis yoritalayotgan bo‘lsin. Bunga turli xil yo‘llar bilan erishish mumkin. Agar yarimo‘tkazgich etarlicha kuchli ravishda yorug‘likni yutsa, u holda yoritilganlikning notekisligi hatto yarimo‘tkazgichning barcha sirti bir xil zichlikdagi yorug‘lik oqimi bilan yoritilganida ham vujudga keladi; bu holda sirt yaqinida qatlam uning chuqurroq qatlamlariga qaraganda kuchliroq yoritiladi.
Barcha hollarda yarimo‘tkazgichning ko‘proq yoritilgan qismlarida, kamroq yoritilgan yoki umuman yoritilmagan qismlariga qaraganda, ko‘proq elektron-kovak juftlar hosil bo‘ladi. Elektronlar va kovaklar yanada yuqoriroq konsentratsiyali qismlaridan kichik konsentratsiyali qismlariga diffuziyalana boshlaydilar (kuchli yutuvchi yarimo‘tkazgichda ular yoritilgan sirtdan yarimo‘tkazgichning ichiga diffuziyalanadi). Tashuvchining diffuziya koeffitsienti uning harakatchanligi orqali quyidagi tarzda ifodalanadi: , bu erda – yarimo‘tkazgich temperaturasi, – Bolsman doimiysi. bo‘lganligi uchun bo‘ladi. Elektronlar va kovaklarning diffuziya koeffitsientlari turlicha bo‘lganligi elektronlarning ko‘proq yoritilgan qismlardan kamroq yoritilgan qismlarga diffuziyalanishiga olib keladi. Natijada optik generatsiyalangan elektronlarning va kovaklarning fazoviy bo‘linishi ro‘y beradi – foto-EYUK paydo bo‘ladi. Ta’kidlash zarurki, foto-EYUK uncha katta bo‘lmaganligi sababli, Dember effekti amaliyotda qo‘llanish topmadi.
F

25.3-rasm.
otomagnitoelektr effekt (Kikoin-Noskov effekti). Bu effekt 1934 yilda sobiq SSSR fiziklari I.K.Kikoin va M.M.Noskovlar tomnidan ochilgan. Bu effekt 25.3-rasm yordamida tushuntiriladi. YOrug‘likni etarlicha kuchli yutadigan, yorug‘lik bilan yoritilgan, yarimo‘tkazgich, yo‘nalishi yorug‘lik oqimiga perpendikulyar yo‘nalgan magnit maydoniga joylashtiriladi. Agar magnit maydoni bo‘lmaganida edi, optik generatsiyalangan elektronlar va kovaklar yarimo‘tkazgich ichiga difuziyalanar va biz Dember effektini kuzatgan bo‘lar edik. Magnit maydoni elektronlarni va kovaklarni turli tomonlarga og‘diradi, bu bilan ularni yorug‘lik va maydon yo‘nalishiga perpendikulyar yo‘nalishda fazoviy ajratadi. Natijada bir necha o‘nlab voltgacha etadigan EYUK paydo bo‘ladi. Ushbu effekt asosida ishlovchi qabul qilgichlar infraqizil nurlanishni qayd qilish uchun ishlatiladi.