Mavzu: Yangi Gvineya xalqlari etnologiyasi Bajardi: Ilmiy raxbar

II. Bob. Papuaslarning madaniy taraqqiyoti va turmush tarzi
2.1. Papuaslarning hayot tarzi, urf-odatlar va marosimlari
Papua-Yangi Gvineya aholisi (4,8 million kishi - 2013, smeta) ni tashkil etuvchi Sharqiy Indoneziyada (G'arbiy Papua (sobiq G'arb Irian Jaya), Papua, Sharqiy Nusa Tenggara, Shimoliy Maluku Sharqiy Timor (300 ming kishi), Solomon orollari g'arbida (20,5 ming kishi) va Avstraliyaning shimolida (Torres bo'yidagi orollar). Trans-Yangi Gvineya tillarda so'zlashadigan xalqlar, (yarim orolining g'arbiy qirg'og'i Yangi Gvineya oroli eng egallash Qush bosh yarimoroli, ularning janubga Highlands va tekisliklari, eng yirik - Chimbu, kapauku, Ang, melpa, olqishlar, Kamalak Benabou, ANGA, ngalik yoki yalang'och, Qush bosh yarimoroli gapirish xalqlar - monitor, va Bismark arxipelagi g'arbda orol Umboi Island, shuningdek, Timor orolida sharqida yashaydigan, Alor va Halmahera orolida pantar (Timor-alorskie xalqlar) va uning atrofidagi orollar orollar Yangi Gvineya shimoliy-g'arbida severohalmaherskie xalqlarni yashaydi.¹² Xorazm tillari (jumladan, Maybrat yoki Ayamaru - taxminan 30 ming kishi), Manovar (Chendravasi yarimoroli) tillari va Mayrasyan oilalari (Chendravasi va Bomberay yarim orollari o'rtasida) tillari ajratilgan, Java tilida gaplashgan (Chendravasih kentidagi Yapen orollari); Yangi Gvineya shimoliy - va nizhnemamberamskoy oilalar (daryo Mamberamo quyi oqimida), (Mamberamo upstream) izolyatsiya qilingan burmeso tili (daryo Mamberamo quyi oqimida uchun Qush rahbari yarim orolining ko'rfazi janubiy sohilida) tillar varopenskoy gapirish odamlar, ko'l-oydin (sharqiy sohilida dan pastki Men janob, Qush bosh yarimoroli Taritatu daryosi), va g'arbdan daryo Mamberamo o'rtasida Torus kverbskih (etib, janubda kam Taritatu va shimoliy okean sohilidagi) tillar nimboranskoy, sentaniyskoy (yirik - Sentani ko'li yaqinida Bujak, - - Sentani, o'zini 40 ming kishi; (Yangi Gvineyaning shimoliy qirg'og'i), chegaradagi Papuan, Senagiya, Namla-tofanma va Paubasyan oilalari (Taritatu va Sepika suv havzalari va yuqori Sepika), Torichelli (Torricelli tog'i), Sepic, Aray , kvomtarskoy, fasskoy, Amto til-musanskoy (hovuz o'rta Sepik) valioskoy (daryo Valio), bir ramka-nizhnesepikskoy (Ramu vodiysi va pastki Sepic), mo'g'ul-langamskoy, JAT-marambskoy, arafundiyskoy (quyi Dorir daryo) va piaviyskoy (degani Maramuni davrida oilalar; Yangi Gvineyaning janubi-g'arbiy qismida - Bayono-Avbon tillarida (Pulau daryosining bosh suvlari); janubda - transflayskih haqida didoturskih (sharq Fly daryosi deltasi uchun g'arbda Muli bo'g'ozida, shuningdek Torres Strait Myurrey orollarida) va kivayskih (Oram va Vavoi o'rtasida) tillar (Fly daryosi deltasi daryoning Kikori quyi oqimida uchun). Yangi Gvineyaning sharqiy qismidagi orollarda (Luiziana arxipelagida Rossel orollari, Nyu-Irlandiya, Yangi Britaniya va Bougainville orollari, Vella Lavella, Rendova, Rassell va Solomon orollari orollari orollari orollari) Sharqiy popuksiya tillarini biladigan odamlar yashaydi. Ko'pincha xristianlar (protestantlar va katoliklar), ba'zilari an'anaviy e'tiqodni saqlab turishadi, sunniy musulmonlar mavjud (Moluxkada Ternat va Thyordor, Yangi Gvineya orolining g'arbiy qirg'og'i); 20-asrning oxiridan boshlab Islom Papua-Yangi Gvineya hududiga ham tarqaldi.
Papuansning eng qadimgi ajdodlari, eng qadimgi Papuan tillari (Torricelli oilasi va bir qator izolyatorlar) saqlanib qolgan Nyu-Gvineyada yashagan. Papuanlar muhim genetik va fenotipik xilma-xillik bilan ajralib turadi (umuman, Melanesiya irqiga tegishlidir). Asosiy an'anaviy kasblar Yangi Gvineya qirg'oqlarida - baliq ovlash va dengiz ovchiligi (dugoni) qo'lda kesish va yoqish (yams, yams, taro, banan, kokos palmasi), cho'chqalar, itlar, tovuqlarni tayyorlash. Qishloq xo'jaligi (taro, yams, banan) miloddan avvalgi VII ming yillikda Yangi Gvineya tog'larida mashhur edi; Miloddan avvalgi 4-ming yillarda cho'chqachilik tarqalishi, miloddan avvalgi 2-ming yillikda, shirin kartoshka (Yangi Gvineya qirg'og'ida demografik portlash yuzaga kelgan va yuqori balandlikdagi hududlarni rivojlanishiga olib keladigan shamol inqilobi). Sago palma kraxmalari ovchiligi (yovvoyi cho'chqalar, parrandalar, jumladan, kassaviy, marsupials, timsohlar) va yig'ish (ayniqsa, yangi Gvineya pasttekisligida) muhim ahamiyatga ega. Joylarda kulolchilik mavjud edi. Gondurasning ba'zi hududlarida dengizni tashish ishlab chiqilgan. Yangi Gvineya janubidagi qirg'oq xalqlari uzun uylarda (150 m dan ortiq) yashaydi. An'anaviy kiyim-kechaklar - phallokripty, aprons, loincloths, yubkalar. Betel chaynash keng tarqalgan (Yangi Gvineya tog'li hududlari bundan mustasno), ayrim joylarda esa kava ishlatiladi. Silahlar - o'qlar, nayzalar, klublar, suyak xanjarlari, bambuk pichoqlar, tosh oqlari, himoya qurollari - qalqon, g'arbda va Yangi Gvineyaning markaziy tepaligida - rattan-to'quv kubiklari bilan yoyilgan. Qotillik soni patri va matrilineal hisoblanadi. Papuas va melaneziyaliklarning kiyimlari tropik iqlimga moslashgan bulib, asosan erkaklar fartukli belbog’ va ayollar esa o’simliklardan tikilgan kalta yubka, ba'zi joylarda yakin davrlargacha tayloq xam kiyib yurganlar. Ammo kiyimlarga nisbatan turli bezaklar ko’p bulgan. Ayniksa, erkaklar bezaklarni ko’proq osgan, sochlarini turli xilda taragan. Bambukdan yoki cho’plardan taroqlar yasab, ba'zan ularni xam bezak sifatida ishlatganlar.
Mustamlaka arafasida ijtimoiy munosabatlar ona urugining oxirgi davriga tugri keladigan tuzum darajasida bo’lgan. Yangi Gvineyada, masalan, urug-jamoa munosabatlari mustaxkam bo’lsa, Fidja orollarida sinfiy jamiyat endi kurtak otgan. Katta orollarning axolisi kabilalarga bo’lingan, urug jamoasi esa uning asosini tashkil kilgan.¹³
Mulk formasi bir oz murakkab: yer jamoaniki bulsa-da, undan foydalanish individual xarakterga ega, xar kim, xatto bola xam, uzi ekkan mevali daraxtiga ega bulgan. Uy va uning jixozlari, qurollar shaxsiy mulk , katta kemalar esa jamoaga tegishli bulgan. Boylik orttirish uziga xos xususiyatga ega bulgan: kimda ildizmevali ekinlardan yams, buyra yoki cho’chqa podasi bo’lsa, shu kishi boy xisoblangan va jamiyatda xurmati baland bulgan. Meros ona urugi tomonidan va kabilalararo munosabatlar natural savdo va nikox shaklida amalga oshirilgan.
Janubiy va sharqiy orollarda yashovchi melaneziyaliklar jamoasida ijtimoiy tabakalanish natijasida badavlat shaxslar, zodagonlar va urug boshliklari paydo bo’lgan. Ular jamoa mulkining bir qismini egallaganlar, ayrim jamoa a'zolarini o’zlariga qaram qilib olganlar, urushlarda asirlarni qul qilganlar, buysundirilgan kabilalarga soliq solganlar.
“Erkaklar ittifoqi” xukmron zodagonlarning qudratli quroli xisoblangan. Mazkur ittifoq turli tabaqalarga bo’lingan va eng yuqori tabaqadagi itifoqqa a'zo bo’lish uchun katta badal to’lashi va maxsus boy marosimlar o’tkazishi shart bo’lgan. Chunki yuqori tabaqadagi ittifoq a'zolari katta imtiyozlarga ega bo’lib. O’ziga xos mustabid xokimiyat vazifasini bajarganlar, axolini qo’rqitib, boyliklarini tortib olganlar. Butun Melaneziyada keng tarqalgan mashxur Duk-duk nomli erkaklar ittifoqi aslida inisiasiya marosimlari bilan bog’liqdir.
Inisiasiya marosimi Yangi Gvineya va melaneziyaliklarda tarbiyaviy axamiyatga ega bulgan. Erkaklar katoriga kabul kilinish uchun yoshlikdan tayyorgarlik kurilgan, uspirinlar maxsus ajratilgan tarbiyachilar kulida topshirilgan, turli ogir sinovlardan utkazilgan: masalan, dupposlangan, badani taturirovka kilingan, ovkat va uykudan maxrum etilgan. Uspirinlarfakat “erkaklar taomi” – banan, shakarkamish va urmon mevalarini iste'mol kilishlari shart bulgan. Ayollar kulidan ovkat yeyoish, ular ustirgan daraxt mevasini tamaddi kilish kat'iyan man kilingan. Xullas, butun marosim ugil bolani onasidan umuman ayollardan ajratib, erkaklar dunyosiga jalb kilishdan iborat bulgan. ba'zan sinov va udumlar turli kushik va rakslar surnay navolari ostida utkazilgan.
Koko kabilasida marosimning oxirida uspirinlarga kabilaning odat va odob tartiblarini urgatish bilan birga turli nasixatlar xam berilgan. Masalan, ularga: “Ugirlama! Foxishalik katta gunox, unga berilgan tez uladi! Xotiningni urma! Birovning polizidan meva olma!
Adolatli bulsang – uzok yashaysan!”, deyilgan. Torresova bugozidagi orollarda kuyidagicha nasixat dikkatga sazovor: “Birov sendan bir narsa surasa, yuk dema! Agar unga taom, suv yoki yana boshka narsa zarur bulsa. ayama, yarmini bergil! Shunda sen yaxshi odam bulasan! Agar sen va xotining ota-onangdan xech narsa olmagan bulsanglar xam ularga gamxurlik kilishni unutmangiz! Onagga xech vakt kupollik kilma! Ota va onang sening korningdagi taoming, agar ular ulsa, sen och kolasan! Togang va boshka kavmi-karindoshlaringga xam gamxurlik kilishni unutma…!”. Marosim nogoralar ovoziva surnay kuylari, urtaga boshiga konus shaklida baland nikob kiygan, ustiga katma-kat yaproklar yayopingan tuya kushga uxshash daxshatli arvox obrazidagi Duk-duk uyini bilan tugaydi. Shunday kilib ugil bolalar erkaklar guruxiga utadi va uz vaktini asosan oiladan va xotinlardan tashkari, “erkaklar uyi”da utkazishga majbur buladi.
Ayrim tadqiqlotchilarning erkaklar ittifokining paydo bo’lishi ona urug’i xukmronligiga qarshi qaratilgan o’ziga xos qurol xam xisoblangan, ya'ni matriarxat urugidan patriarxatga o’tish davri bilan bog’liq.
Inisiasiya natijasida bir oilada tugilib usgan uspirin ona uyini tashlab, erkaklar uyiga, ya'ni urug ixtiyoriga utadi va yangi oila tashkil kiladi. Ammo, uning axvoli ikkilanma va karama-karshi bulgan, bir tomondan u urug a'zosi, ikkinchi tomondan oila boshi, bir kecha erkaklar uyida yotsa, ikkinchi kecha uz uyida yotadi, uz vaktining bir kismini umumiy urug ishlariga sarflasa, ikkinchi kismini oilasiga ajratadi. ¹⁴
N.A.Butinov ta'rificha, Yangi Gvineyadagi Maklay soxilida utkazilgan inisiasiya tantanalari 10-15 yilda bir marta nishonlanib, xayotga yangi mexnatkash avlod kirib kelganligini namoyish kiladi. Mazkur marosimni nishonlashdan maqsad o’spirinlarni oilasidan ajratib urug a'zoligiga o’tkazibgina qolmay, balki eng muximi ularni uylanib, yangi oila va uyga ega bulgandan keyin xam erkaklar uyida saqlab qolishdan iboratdir. “Bunday marosimlar, - deb xulosa qiladi avtor,- ikki vazifani bajarai. Birinchidan – oiladan begonalashtrish xar bir erkak tomonidan individual xolatda turli udumlar orqali amalga oshiriladi.
Ikkinchidan – urug’ga mustaxkam berkitish ayollardan maxfiy saqlangan urug’ning muqaddas joyi erkaklar uyida butun urugdoshlar tomonidan kollektiv ishtirok qilmaydigan urug’chilik bayramlari orqali namoyish qilinadi”.
Melaneziyada patriarxal quldorlik paydo bo’lgan. qullar xarbiy asirlar xisobiga to’ldirilgan. Patriarxal tipdagi juft nikox uncha mastaxkam bo’lmagan. Butun jamoa ishlarini belgilab va boshqarib turuvchi qavmi-qarindoshlik munosabatlari katta kuch xisoblangan.
Tabaqalanish natijasida nikox munosabatlari ancha uzgargan, katta qalin tulash, ko’pxotinlik paydo bo’lgan. Gvineyaga borgan YA.Volnevich so’ngi o’n yillikda kelin baxosi un xissa oshganligi tufayli boy tabaqadagilar bir necha xotin olishga qodir bulib kambagal yigitlarga uylanish qiyinlashganligini qayd qiladi. Oqibatda poligom nikox kuchaygan.
Eri o’lganda xotini ancha vaqt motam kilgan, keyin erining jasadini qabrdan kovlab olib ariqda yuvgan, kalla suyagini maxsus tur xaltaga solib uzi bilan olib yurgan. Kukuqu qabilasida kishi ulgandan keyin jasadni uyga maxsus ustunga yotqizib bir oycha dudlatib qovurganlar, sung chiptaga o’rab qabristonga eltib qo’yganlar. Motam belgisi sifatida erining kalla suyagi yoki ba'zi bir sklet suyagini taqib yurish umrining oxirigacha chuzilishi mumkin. Fakat qaynog’asi yoki qaynisining ruxsati bilan beva ayol motamni tugatib, yangi turmush kurishi mumkin bo’lgan. Ilgari ayrim kabilalarda bolasi ulgan ayol bir barmogini motam belgisi sifatida kesib tashlagan va bo’yniga osib yurgan.
Papuas va melaneziyaliklarning diniy e'tiqodida mana tushunchasi muxim rol uynagan. Mana tabiatning turli xodisalari, arvoxlar, boy kishilar bilan boglik qandaydir beqiyofa kuch xisoblangan. Eng kuchli mana, odatda, qabila boshliklari,erkaklar ittifoqi raxbarlari va ularning arvoxlarga xos bulib. ularga sig’inish keng tarqalgan. Yangi Gebrid orollarida tabiat ruxlariga itoat kilish kuchli bulgan. Ajdodlari arvoxlariga siginish e'tiqodi o’liklarning kalla suyagini maxsus muqaddas joylarda saqlash odatini yaratgan. Ibtidoiy jamoa tuzumidan sinfiy utish davriga xos turli animistik tasavvurlar, sexrgarlik e'tikodi, daxshatli arvoxlar obrazi va u bilan bogliq marosimlar melaneziyaliklarning ma'naviy madaniyatiga ta'sir etgan.¹⁵
Bayramlarda kuy va rakslar ijro etilgan, ayniksa erkaklar raksi turli xilda va dramatik mazmunda xarbiy xarakatlar, eshkak eshish kabilarda tasvirlangan. Dekorativ san'at, o’ymakorlik rivojlangan. Ammo amaliy bilimlar ancha past, fakat ba'zi dexkonchilik bilan bogliq tomonlarigina uziga xos xususiyatga ega bulgan xalk medisinasi bir oz rivoj topgan: massaj kilish, kon chikarish, suyakni joyiga solish, trepanasiya kilish, o’tlardan dori tayyorlashni yaxshi bilganlar.
Melaneziyaning ko’p qismi issik nam iqlimni urmonlardan iborat bo’lganligi tufayli mustamlakachilik bu yerda Avstraliya va Polineziyadan keyinrok boshlanadi. Fakat Yangi Kaledoniya va Fidja orollariga yevropaliklar oldinroq kela boshlagan. Ayniksa utgan asrning oxirlarida kazilma boyliklar ochilgandan keyin plantatorlar va tog konchilari Osiyodan kup sonli ishchilar kuchini keltira boshlaydi.
Albatta Melaneziyani mustamlaka kilish maxalliy axolining jiddiy karshiligida ruy bergan edi. Tish-tirnogi bilan kurollangan istilochilarga karshi kurashda Yangi Gvineya va Melaneziyani imperialistlar ikki marta kayta bulishgan. Lekin ozodlik kurashi tuxtamagan.
Migrasiyaning kuchayishi natijasida ayrim orollarning etnik tuzilishi ancha uzgargan, tub axoli soni kamayib , kelgindi kupayib ketgan. Eski kabilaviy tuzum asta-sekin yemirilib, qabila boshliklari mustamlakachilarning ma'muriy malaylariga aylangan. Fidja orolida serunum yerlarni egallagan mustamlakachilar plantasiya xujaligini tuzib shakarkamish eka boshlaganlar. Ular ishchi kuchiga muxtoj bulib, qo’shni orollardan va Xindistondan juda kup yollanma ishchilarni olib kelganlar. Orol axolisining deyarli 50 foizini xozirda xindlar tashkil qiladi, tub axoli esa undan xam oz qolgan.
Yangi Gvineyada xozir papuaslar va melaneziyaliklar 2,8 milliondan ortiq. Ammo ularning ko’pchiligi ibtidoiy tuzum darajasida – noqulay sharoitda, tropik o’rmonlarda va botqoqlik qirg’oqlarda yashaydilar. ¹⁶
Axolining 40 foizi natural xo’jalik bilan band. Chet el kompaniyalari juda ko’p qazilma boyliklarni egallab olishmoqda. Maxalliy tub axolining ozodlik kurashi natijasida papuaslar Yangi Gvineyasi o’z-o’zini boshqarish xuquqiga ega bo’ldi va 1975 yilda mustaqil deb e'lon qilindi.