|
1.Ishlab chiqarish usuli:
1.Asosiy baholardagi yalpi ishlab chiqarish 1057019,7
2.Maxsulot solig'I 69179.5
3.Subsidiya 17018,0
4.Oraliq iste'moli 8179,1
YAMM=YAICH+MS-S-OI=1057019, 7+69179, 5-17018,0-498179,1= 610993.1 mlrd. so'm
2. Taqsimlash usuli
1. Yalpi daromad va yalpi aralash daromad 309356,6
2. Yollanma xodimlarning mehnat xaqi 233384,0
3. Ishlab chiqarish va import solig'i 85270,5
4. Subsidiya 17018,0
YAIM=(YAD + YAAD) +MX + IIS-S=309356, 6 + 233384, 0 + 85270,5-
17018,0 q 610993,1 mlrd. so'm.
3. Oxirgi foydalanish usuli
I. Yalpi mavjud daromad 610993,1
2. Oxirgi iste'mol xarajatlari 418735,1
shu jumladan:
a) uy xo'jaliklari 247082,8
b)davlat muassasalari 134986,4
v) uy xo'jaliklariga xizmat ko'rsatuvchi
notijorat tashkilotlar 36676,5
3. Yalpi jamg'arma (1-2) 192257,4
YAIM=OIX + YAJ=418735, 1 + 192257,4-610993, 1 mlrd. so'm.
6.6.Yalpi ichki mahsulot xajmini o'zgarmas baholarda
hisoblash usullari
Yalpi ichki maxslot xajmini o'zgarmas baxolarda xisoblash uchun quyidagi usullar qo'llaniladi:
1) baho indeksi yordamida deflyatorlash;
2) ikki karrali deflyatorlash;
3) fizik xajm indeksi yordamida bazis davr ko'rsatkichlarini ekstrapolyatsiyalash;
4) xarajat elementlarini qayta baxolash.
Joriy davrda oxirgi iste'mol uchun foydalanilgan tovar va xizmatlarning qiymatini o'zgarmas
baholarda hisoblash baho indeksi yordamida deflyatorlash usuli bilan amalga oshiriladi:
- - joriy davrda oxirgi iste'mol uchun foydalanilgan tovar va xizmatlarning joriy
baholardagi umumiy qiymati;
- joriy davrda oxirgi iste'mol uchun foydalanilgan tovar va xizmatlarning o'zgarmas baholardagi umumiy qiymati;
Joriy va bazis davrlarda umumiy oxirgi iste'mol uchun foydalanilgan tovar va xizmatlarning umumiy qiymati taqqoslansa, fizik xajm indeksi hosil qilinadi:
Baxo statistikasida Laspeyres, Paashe va Fisher indekslari qo'llaniladi.Yalpi ichki mahsulotni o'agarmas baholarda va fizik xajm indeksni hisoblash uchun qaysi indeks qo'llaniladi degan savol tug'iladi.
MHT ning uchinchi xalqaro standartida amaliyotda qo'llash uchun Fisher indeksi tavsiya qilinadi. Chunki Fisher iideksi qo'llanilganda "indekslar aksimotik nazariyasining” asosiy talablaridan biri – indeksning taqqoslash bazisiga bog'liq emasligini aniqlashdir. Fisher indeksi o'racha geometrik miqdor formulasi yordamida, ya'ni Fisher Laspeyros va Paashe indekslari ko'paymasdan olingan kvadrat ildiz bilan aniqlanadi:
Indeksning taqqoslash bazisiga bog'liq emasligi sabablshi talabni o'rtacha arifmetik miqdor formulasi qanoatlantirmaydi.
Misol, agar ikkinchi davrdagi bahoning birinchi davrdagi bahoga nisbatini ifordalaydigan Laypeyros indeksi 120 ga va foyda miqdori 110 ga teng bo'lsa, u holda o'rtacha arifmetik
miqdor 115 ni tashkil etadi, ya'ni:
Fraz qilaylik, birinchi davrdagi baxoning ikkinchi davrdagi baxoga nisbatan aniqlash talab qilinsa, u holda Laspeyres indeksi , , Paashe indeksi ga teng bo'ladi. O'rtacha arifmetik miqdor esa Ikkinchi davrdagi bahoning birinchi davrdagiga bahoga nisbati hisoblansa, u holda
I2/1=1/0,871=114,8ga teng bo'ladi.
Demak, to'g'ri va teskari indekslarning bir-biriga teng bo'lmasligi, o'rtacha arifmetik miqdorning taqqoslash bazasiga bog'liqligini ko'rsatadi. Fisher indeksi qo'llanilgan holda esa hisoblash natijasi taqqoslash bazasi uchun birinchi davr olinsa, u holda:
Agar taqqoslash bazasi uchun ikkinchi davr olinsa, u holda:
MXTning uchinchi xalqaro standarti bo'yicha statistika amaliyotida Laspeyres va Paashe indekslaridan foydalaniladi, shuning uchun indekslar ikki xil maqsadda qo'llaniladi:
I) analitik;
2) texnik.
Analitik maqsadda foydalanilganda baho indeksi baho dinamikasini o'rganish uchun qo'llaniladi, ya'ni bu maqsad uchun Laspeyres indeksi tavsiya qilinadi. Chunki maqsadda foydalanilganda sotilgan mahsulot miqdori olinadi. Texnik maqsadda foydalanilganda baho indeksini o'zgarmas baholarda hisoblash uchun qo'llaniladi, ya'ni u maqsad uchun Paashe indeksi tavsiya qilinadi. Chunki fizik xajm indeksi bilan baho indeksining ko'paytmasi qiymat indeksiga teng bo'ladi:
baho, fzxik xajm va qiymat indekslari orasidagi bog'lanish “indekslar aksiomatik nazariyasi”ning asosiy talablaridan biri hisoblanadi.Laspeyres va Paashe formudlasining kamchiligi shundaki, bunda:
A) agar baho dinamikani o'rganish uchun Laspeyres formullasi qo'llanilsa, u holda joriy davrda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarning qiymati hisobga olinmaydi;
B) agar baho dinamikasi o'rganish uchun Paashe formulasi qo'llanilsa, u holda birinchidan, joriy davrda ishlab chiqarilgan yangi tovar va xizmatlarning qiymat bazis davri uchun qanday hisoblanishi noma'lum, ikkinchidan, “o'rin almashtirish samarasi”ning kuchi kamaytiriladi. Masalan, iste'molchi vaqt o'tishi bilan arzon baholi tovar va xizmatlarni xarid qiladi. Xarajatlar umumiy xajmida arzon baholi tovar va xizmatlarning salmog'ining ortishi baho indeksining pasayishiga olib keladi.Faraz qilaylik, bazis davrda A va V tovarlarning salmog'i bir xil, ya'ni 50 foizga teng bo'lsin. Joriy davrda A tovarning baxosining 2 marta ortishi, uning salmog'ini 10 foizgacha kamaytirilsin. Agar baho indeksini hisoblash uchun Paashe formulasi qo'llanilsa, u holda:
agar
Laspeyres formulai qo'llanilsa, u holda:
agar A tovar salmog'i 0 gacha kamaysa, Paashe formulasi baho darajasini o'zgarmasdan qolishini ko'rsatadi. Haqiqatda esa A tovar bahosining oshishi uning salmog'i pasayishiga olib keladi. Demak, Paashe formulasi iste'mol tovarlar tarkibining o'zgarishiga bog'liq deb xulosa chiqarish mumkin. Joriy davrda oxirgi iste'mol uchun foydalanilgan tovar va xizmatlarning qiymatini o'zgarmas baholarda oshiriladi. Ikki karrali deflyatorlash usuli qo'llanilganda dastlab yalpi ishlab chiqarish, keyin esa oraliq iste'moli o'zgarmas baholarda hisoblanadi. O'zgarmas baholarda hisoblangan yalpi ichki mahsulot xajmi quyidagi munosabat bilan aniqlanadi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
