1.2 Ирок, Танзимат йилларида
Танзимат йилларида. Шундай килиб, 1831 йили Ирокда кулеменлар хокимияти тугатилди. Пошоларни Истамбулдан тайинлаш амалиёти кайта тикланди. Усмонийлар империясида 1839 йили эълон килинган Танзимат Ирокда империянинг бошка вилоятларига нисбатан анча суст жорий килинди. Бунга асосий сабаблардан бири 1830-йилларнинг бошидаги кургокчилик, улат окибатларининг таъсири хамон сезилаётганлигида эди. Умуман Ирокда Танзимат принципларини жорий килиш ва аник конунлар ишлаб чикиш жараёни карийб Уттиз йилга чузилди. Ислохотчилар инсон хаёти, мулки, шаънининг тулик дахлсизлигини, келиб чикиши ва динидан катъи назар Усмонийлар империяси барча фукароларининг конун олдида тенглигини эълон килдилар. 12Бу принциплар жамиятда турли миллат ва конфессиядаги кишилар Уртасида хамкорликнинг йулга кУйилишида мухим роль уйнади. Мусулмонлар билан мусулмон булмаганларнинг хукуклари амалда тенглаштирилиб, жузъя солиги давлат амалдорлари карамогидан чнкарилди, уни йигиш ва хазинага топшириш мусулмон булмаганлар жамоаларининг оксоколларига топширилди. Хазина тушумларини тартибга солишда халакит бераётган откуп тизими бекор килинди. Аммо дастлабки тажрибалардан сунг, хазина тушумларини купайтириш максадида Ирокда откуп тизими кайта жорий килинди ва то XX асргача узгаришсиз амалда булди. 478 Ислохотчилар вакф ерларининг макомини узгартиришга хам журъат килмадилар. Хдрбий сохада хам мухим ислохотлар амалга оширилди. 1826 йили яничарлар корпусини таркатиш тугрисида конун кабул килинган булсада, у охирига етказилмади. 1843 йили жорий килинган 5 йиллик умумий харбий мажбурият Ирокнинг бир кисмида факат 1870 йили татбик килинди. 1864 йилги вилоятлар тугрисидаги конун хам усмонийлар марказий хокимиятини мустахкамлашга каратилган булиб, жойларда анча кийинчиликлар билан жорий килинди. Порта томонидан тайинланадиган вилоят бошлиги - вали ушбу конунга кура суд хокимиятидан ва солик тушумларини тасарруф этишдан махрум килинди. Солик тушумларини бошкариш учун Порта томонидан махсус амалдор - дафтардор (хазиначи) тайинланадиган булди. 1861 йили ички божхоналар бекор килиниб, бу империянинг турли улкалари уртасида савдонинг ривожланиши ва иктисодий алокаиарининг жадаллашувига хизмат килди. 1864 йилги конун буйича суд хокимияти ижро хокимиятидан ажратилди, бирок суд ислохоти факат тижорат ва жиноят хукукларига тааллукли булиб, фукаролик ишлари шариат судлари ихтиёрида колди.13 Ирокда биринчи ташкил килинган вилоят Багдод булиб, унинг валиси этиб Ахмед Мидхат пошо тайинланди. Мидхат пошо (1822¬ 1883) Усмонийлар империясининг йирик давлат арбоби, турк конституциячилик харакатининг етакчиси, 1876 йилги Усмонийлар конституциясининг муаллифи эди. Туркия хукумати 1869 йили Мидхат пошога фавкулодда ваколатлар бериб, уни Багдод валиси ва бир пайтда олтинчи харбий корпуснинг кумондони хам этиб тайинлади. Танзимат конунларига биноан харбий хокимият фукаролик хокимиятидан ажратилган булсада, Ирокда Мидхат пошо кулида катта харбий ва фукаролик хокимияти жамланган эди. Мидхат пошо бир катор маъмурий ва маданий ислохотларни амалга оширди. У 1864 йилги конун буйича янги судларни ташкил килди, шахарларда муниципал кенгашлар («баладия») жорий килди, янги мактаблар очди. Мидхат пошо даврида угил болалар учун биринчи урта мактаб, харбий билим юрти ва биринчи касалхона очилди. 1869 йили Мидхат пошо ташаббуси билан Багдодда турк ва араб тилларида биринчи расмий газета чика бошлади. 479 Ирокда хурмо дарахти, донли ва техник экинлар майдонларини кенгайтириш, сугориш иншоотларини таъмирлаш пошонинг алохдца эътиборида булди. Мидхат пошонинг турклар хукмронлигини мустахкамлашга йуналтирилган энг йирик тадбири 1871 йили Кувайт ва алХосанинг забт этилиши булди. Бу худудлар Ировдаги турк хукмдорларига буйсунадиган алохида маъмурий бирлик - санжакликка ажратилди. Мидхат пошо ислохотлари Ирокда бошкарув тизимини ислох Килишга, кушни вилоятлар ва империя маркази билан якин алокалар урнатишга каратилган эди. 1871 йили Мидхат пошо Адрианополга утказилгандан кейин Урнига келганлар даетлаб унинг ишларини давом эттиришга харакат килдилар, аммо маблаг етишмаелиги ва бошка сабаблар туфайли Мидхат пошо мулжаллаган купгина ислохотлар факат когоздагина колиб кетди.
Хулоса
Шундай қилиб, XVIII асрдан бошлаб Ироқ ўзининг яхши шак-лланган бошқарув тизимига, жанговар қуролли кучларига, катта ҳудудга ва етарли автономияга эга бўлиб, расмангина Усмонийлар империяси таркибига кирарди. Аюб Ҳасан пошо вафот этгандан сўнг ўғли Аҳмад 1724 –1734 ва 1736–1747 йиллари ҳокимиятни бошқарди.1802 йили Буюк Сулаймон вафот этгандан сунг Ирокда феодал зодагонлар Уртасида хокимият учун кураш бошланиб, унга форс хукмдорлари, курд беклари ва кучманчи кабилаларнинг бошликлари хам фаол аралашдилар. Натижада 1812 йили хокимиятни Буюк Сулаймоннинг угли Саид пошо эгаллади ва 1817 йилгача Ирокни бощкарди. Бу даврда Порта Ирокдаги айирмачиларни тугагнш, кулеменларнинг узбошимчалигига бархам бериш учун харакат олиб борди. 1831 йили Ирокда кулеменлар хокимияти тугатилди. Пошоларни Истамбулдан тайинлаш амалиёти кайта тикланди. Усмонийлар империясида 1839 йили эълон килинган Танзимат Ирокда империянинг бошка вилоятларига нисбатан анча суст жорий килинди. Бунга асосий сабаблардан бири 1830-йилларнинг бошидаги кургокчилик, улат окибатларининг таъсири хамон сезилаётганлигида эди. Умуман Ирокда Танзимат принципларини жорий килиш ва аник конунлар ишлаб чикиш жараёни карийб Уттиз йилга чузилди. Ислохотчилар инсон хаёти, мулки, шаънининг тулик дахлсизлигини, келиб чикиши ва динидан катъи назар Усмонийлар империяси барча фукароларининг конун олдида тенглигини эълон килдилар.
Do'stlaringiz bilan baham: |