|
V olter (Voltaire) (taxallusi), (asl nomi) Mari Fransua Arue (Arouet)(1694. 21.11 - Parij - 1778. 30. 5) - fransuz’ yozuvchisi, faylasuf, tarixchi. Fransiya FA (1746), Rossiya FA faxriy (1746) aʼzosi. Erkin fikrlilikda ayblanib qamalgan (1717, 1725). Birinchi fojia asari "Edip" qamoqda yozilgan; sahnalashtirilgan (1718). 1726 yda Angliyaga surgun qilingan. Umrining koʻp qismi muhojirlikda kechgan (1726— 78). Didro boshchiligidagi "Ensiklopediya"ni nashr etishda faol ishtirok etgan (1751-78).
V. oʻz estetik qarashlari va dramatik asarlarida klassitsizm anʼanasi yoʻlidan borgan, cherkov mutaassibligiga qarshi kurashgan ("Zaira", 1732; "Alzira", 1736). Fransuz ijtimoiy va davlat tuzumini oʻzgartirish gʻoyasini ilgari surgan. U hokimiyatni ozodlik, tenglik va birodarlik qonunlariga qatʼiy amal qiluvchi odil gyudshoh boshqarishini orzu qilgan. Uningcha, konstitutsiyali monarxiya eng oqilona davlat tuzumidir.
V. falsafada deist (qarang Deizm) J. Lokk, I. Nyutonning nazariyalari tarafdori. U moddiy dunyo mavjudligini, jamiyat taraqqiyotini tan olsa-da, "uni harakatga keltiruvchi kuch" — Xudo, deb bilgan ("Falsafiy maktublar", 1733; "Metafizika toʻgʻrisidagi risola", 1734; "Nyuton falsafasining asoslari", 1738 va b.).
V. lirikasi Epikur falsafasi ruhida ("Lisabon halokati haqida doston", 1756 va b.). Dostonlarida teskarichi guruhlar, absolyutizm tizimi tanqid qilingan ("Genriada", 1728; "Orlean qizi", 1735 va b.). Falsafiy qissalari ("Zadig", 1748; "Kandid", 1759; "Soddadil", 1767 v b.)da hamma narsa yaxshi deya daʼvo qiluvchi mutlaq ishonchni ham, hamma narsa yomon deguvchi mutlaq tushkunlikni ham rad etadi, qirol saroyi, sud maʼmuriyati va harbiy amaldorlarni fosh qiladi. Dostonlarida Sharq mavzuidan keng foydalandi. V. Amir Temur va Ulugʻbek davri tarixini yaxshi bilgan. Ulugʻbekning "Ziji Koʻragoniy", D. Yerbeloning "Sharq kutubxonasi" qomusi, Klavixoning "1403 — 1406 yillarda Samarqanddagi Temur saroyiga sayohat kundaligi" (1582) kabi asarlar bilan tanishgan. Tarixiy mavzudagi "Millatlarning holatlari va odatlari haqida" (1753—58) kitobida yer yuzidagi qator davlatlar, monarx hukmdorlar haqida maʼlumot beradi. Asarning 3-jiddi Amir Temur va temuriylar xukmdorligiga bagʻishlangan. Bunda Amir Temurning oʻz davlatini kengaytirish yoʻlida olib borgan yurishlari, turk sultoni Boyazid bilan qilgan jangi, Oʻrta Osiyoda yuritgan siyosati, Samarqandning poytaxt boʻlgani xususida xikoya qiladi. V. Ulugʻbek haqida, uning podsholigi, Samarqandda ilmu maʼrifatni taraqqiy ettirib, fan rivojiga katta hissa qoʻshganini hurmat bilan taʼkidlab "Ulugʻbekning buyukligi, uning qilgan ishlari bilan belgilanadi. U Samarqandda birinchi Fanlar akademiyasini yaratdi, yer kurrasini oʻrgandi, koinot va yulduzlarni kashf etib mashhur jadval tuzdi...", deb yozadi. V. ijodi fransuz inqilobini (1783—94) gʻoyaviy tayyorlashda, umuman jahon ijtimoiyfalsafiy tafakkurida muhim oʻrin tutadi. Asarlari jahon xalqlari tillariga, xususan oʻzbek tiliga ("Zagid yoki takdir", 1995) tarjima qilingan.
М ашҳур француз адиби, ҳуқуқшуноси ва файласуфи Шарль-Луи де Монтескьё (фр. Charles-Louis de Seconda, Baron de La Brède et de Montesquieu) 1689 йилнинг 18 январида туғилиб, 1755 йилнинг 10 февралида оламдан кўз юмган. Монтескьё Бордо ва Парижда ҳуқуқ масалалари билан шуғулланган. 1714 йилдан Бордо парламентининг маслаҳатчиси, 1716 йилдан шу парламентнинг вице-президентларидан бири сифатида ишлаган. Унинг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари “Римликларнинг шуҳрати ва инқирозининг сабаблари тўғрисида мулоҳазалар” асарларида ифодалаб берилган. Монтескьё ижодининг чўққиси 1748 йилда ёзиб тугалланган “Қонунларнинг руҳи тўғрисида” номли фундаментал асари ҳисобланади.
Унинг қаламига мансуб “Форс мактублари” романи жаҳон адабиёти хазинасидан муносиб ўрин эгаллаган.
* * *
Истеҳзо – ақлнинг чархи,аммо юрак табиатига зиддир.
* * *
Инсон дунёдан кўз юмганида эмас, дунёга келганида унга ҳамдард бўлиб йиғлаш керак.
* * *
Севилмаслик бахтсизлик бўлса, севилмай қолиш ҳақоратдир.
* * *
Баъзан сукут сақлаш олиймақом нутқлардан кўра маънолироқдир.
* * *
Озодлик, бу қонун изн берган ҳар қандай нарсани қилиш мумкин, деганидир.
* * *
Иқлимларнинг мавжудлиги ўша жойда яшаётган одамлар эҳтиёжини,уларнинг турмуш тарзини шакллантиради. Айни шу турли ва айри турмуш тарзининг мавжудлиги, ўз навбатида, қонунларнинг ҳам турлича ва айри бўлишини белгилайди.
* * *
Одамзод ҳар доим ва ҳамма жойда жуда кўп унсурлар,хусусан, иқлим,дин,қонунлар,бошқарув (ҳокимият) принциплари,ўтмиш воқеалари,ахлоқ,урф-одатлар таъсирида яшайди ва айни мана шу таъсирлар оқибатида миллий руҳ шаклланади. Айни шу сабабдан миллий руҳни ўзгартирувчи ҳар қандай нарсадан сақланиш лозим, қонунлар энг аввало миллий руҳга асосланиши керак,зеро, фақат шундагина миллат ўз табиатига мос қонунларни сўзсиз қабул қилади.
* * *
Ҳокимият принциплари:
Республика – ззгулик,
Монархия — шараф,
Деспотизм — қўрқув.
* * *
Эркинлик, агар қонунчилик йиғини муайян вақт оралиғида тўпланиб турмаган ҳолда ҳам мавжуд бўлмайди, чунки унда қуйидаги иккитадан биттаси содир бўларди: ёки қонун чиқарувчи фаолият бутунлай тўxтаб, давлат анарxия ҳолатига тушарди, ёки ушбу фаолиятни ижро ҳокимияти ўз қўлига олиб абсолют ҳокимиятга айланар эди.
* * *
Сиёсий эркинлик, қонун билан руxсат берилган, ёки у билан таъқиқланмаган исталган ҳаракатни амалга ошира олиш ҳуқуқидир. Агар фуқаро қонун билан таъқиқланган ҳаракатларни ҳам қила олганда, унда эркинлик мавжуд бўлмасди, чунки xудди шундай қилмишни бошқалар ҳам унга нисбатан қилиши мумкин
* * *
Одамлар бирлашиб жамиятга айланаркан, кучга айланадилар ва улар ўз заифликларини унутадилар. Оқибатда шу пайтгача мавжуд тенглик йўқолади ва урушлар бошланади. Ҳар бир жамият ўз кучига ишона бошлайди, миллатлар ўзаро кучларини синаш учун муҳориба майдонига чиқадилар. Жамият ичидаги ҳар бир шахс ҳам ўз кучига ишона бошлайди – шахслар ўртасида рақобат бошланади. Ҳар қандай урушдан кўзланган мурод ғалабадир; ҳар қандай ғалабадан мақсад рақибни маҳв этмоқдан иборат; ҳар қандай маҳвкорлик ўзини сақлаш учундир. Айни шу мавжуд принциплар асосида халқаро ҳуқуқларни асословчи қонунлар мажмуасини тузиш керак.
Do'stlaringiz bilan baham: |
