Mavzu: Xulosa chiqarishning umumiy mantiqiy tavsifi. Xulosa chiqarishning tuzilishi

Mavzu: Xulosa chiqarishning umumiy mantiqiy tavsifi. Xulosa chiqarishning tuzilishi.
Reja:
I. Kirish
II. Asosiy qism
1. Xulosa chiqarishning umumiy xarakteristikasi.
2. Deduktiv xulosa chiqarish (bevosita xulosa chiqarish).
3. Xulosa chiqarishning tuzilshi.
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar
Insоn amaliy faоliyati jarayonida оlamni bila bоradi. Uning оlamga faоl munоsabati bilimda o‘zifоdasini tоpadi. Ayrim bilimlarni u hissiy mushоhada jarayonida hоsil qiladi. Lekin aksariyat hоllarda bilimlar tafakkurlash (fikryuritish) natijasi hisоblanadi. Bunda bilimni hоsil qilishikki asоsga tayanadi: birinchidan, bilim оlamni o‘rganish natijasi hisоblanadi. Ikkinchidan, bilim avvaldan ma’lum fikrlar asоsida aql yuritish natijasida hоsil bo‘ladi. Bu bilimlar mantiqiy tafakkurning shakllari: tushuncha, mushоhada, хulоsalar tarzida namоyon bo‘ladi. Insоnning оlam haqidagi fikrlari хulоsalar shaklida ifоdalanishi mumkin. Хulоsa chiqarish mantiqiy tafakkur shakli hisоblanadi.
Mushоhadalar tushunchalardan tarkib tоpgani singari хulоsalar mushоhada asоsida hоsil bo‘ladi. Fikrlash jarayonida mushоhadalar o‘zarо bir-birlari bilan bоg‘lanadilar. Bu bоg‘lanishlar оqibati natijada оb’ektiv оlamdagi predmet va hоdisalar alоqadоrligini ifоdalaydi. Mushоhadalarning o‘zarо bоg‘lanishi хulоsalarni hоsil qiladi.
Muhоkama jarayonida оlamdagi predmet va hоdisalar оrasidagi alоqa va munоsabatlarni ifоdalоvchi bir yoki birdan оrtiq mushоhada (fikr) asоsida yangi bilim (fikr)ni hоsil qilishning mantiqiy usuli хulоsa chiqarish deb yuritiladi. Хulоsa chiqarish asоsida mantiq qоnun-qоidalariga tayangan hоlda ilgaridan ma’lum bo‘lgan bilimdan yangisiga o‘tishadi.
I.Kirish
II. Asosiy qism
1. Xulosa chiqarishning umumiy xarakteristikasi.
Xulosa chiqarish deb, bir va undan ortiq chin mulohazalardan ma'lum qoidalar yordamida yangi bilimlarni keltirib chiqarishdan iborat bo’lgan tafakkur shakliga aytiladi. Xulosa chiqarishning asosiy mohiyati ma’lum bilimlar asosida noma’lum bilimlarni keltirib chiqarishdir. Ya’ni xulosa chiqarish orqali biz borliqning bizga ma’lum jihatlari orqali uning noma’lum jihatlari haqida bilim hosil qilamiz.Xulosa chiqarish jarayoni asoslar, xulosa va asoslardan xulosaga o’tishdan tashkil topadi. To’g’ri xulosa chiqarish uchun, avvalambor, asoslar chin mulohazalar bo’lishi, o’zaro mantiqan bog’lanishi kerak. Xulosa asoslari va xulosa ham o’zaro mantiqan bog’langan bo’lishi shart. Bunday aloqadorlikning zarurligi xulosa chiqarish qoidalarida qayd qilingan bo’ladi. Bu qoidalar buzilsa, to’g’ri xulosa chiqmaydi. Xulosa chiqarish xulosaning chinlik darajasiga ko’ra, aniqrog’i, xulosa chiqarish qoidalarining qat’iyligiga ko’ra hamda xulosa asoslarining soniga va fikrning hararat yo’nalishiga ro’ra bir qancha turlarga bo’linadi.
Mazkur tasnifda xulosa chiqarishnifikrning harakat yo’nalishi bo’yicha turlarga ajratish nisbatan mukammalroq bo’lib,u xulosa chiqarishning boshqa turlari haqida ham ma’lumot berish imkonini yaratadi. Xususan, deduktiv xulosa chiqarish, zaririy xulosa chiqarish, indurtiv xulosa chiqarish va analogiya ehtimoliy xulosa chiqarish, deb olib qaralishui, bevosita xulosa chiqarish esa deduktiv xulosa chiqarishning bir turi sifatida o’rganilishi mumkin.
2. Deduktiv xulosa chiqarish (bevosita xulosa chiqarish).
Deduktiv xulosa chiqarishning muhim xususiyati unda umumiy bilimdan ju’ziy bilimga o’tishning mantiqan zaruriy xususiyatiga egaligidir. Uning turlaridan biri bevosita xulosa chiqarishdir.
Faqat birgina mulohazaga asoslangan holda yangi bilimlarning hosil qilinishi bevosita xulosa chiqarish deb ataladi.
Bevosita xulosa chiqarish jarayonida mulohazalarning shaklini o’zgartirish orqali yangi bilim hosil qilinadi. Bunda asos mulohazaning tarkibi, ya’ni sub’ekt va pridakat munosabatlarining miqdor va sifat tavsiflari muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Bevosita xulosa chiqarishning quyidagi mantiqiy usullari mavjud:
I. Aylantirish shunday mantiqiy usulki, unda berilgan mulohazaning miqdorini saqlagan holda, sifatini o’zgartirish bilan yangi mulohaza hosil qilinadi. Bu usul bilan xulosa chiqarilganda qo’sh inkor sodir bo’ladi, ya’ni avval asosning predakati, keyin bog’lovchisi inkor etiladi.
II.Almashtirish shunday mantiqiy xulosa chiqarish usuliki, unda xulosa berilgan mulohazadagi sub’ekt va predikatlarning o’rnini almashtirsh orqali keltirib chiqariladi.
Almashtirishda berilgan mulohazadagi terminlar hajmi e’tiboriga olinishi shart. Agar berilgan mulohazadagi terminlar hajmiga e’tibor berilmasa, xulosa noto’g’ri bo’lishi mumkin.
III. Predikatga qarama-qarshi qo’yish bevosita xulosa chiqarishning mantiqiy usullaridan biri bo’lib, bu usul qo’llanilganda berilgan mulohaza avval aylantiriladi, so’ngra almashtiriladi. Natijada hosil qilingan mulohazaning (xulosaning) sub’ekti asos mulohaza predikatiga zid, predikati esa uning sub’ektiga mos bo'ladi: 3) Predikatga karama – karshi kuyish orkali xulosa chikarish.
IV. Mantiqiy kvadrat orqali xulosa chiqarish.
Bunda oddiy qat’iy mulohazalarning o’zaro munosabatlarini e’tiborga olgan holda, mulohazalardan birining chin yoki xatoligi haqida xulosa chiqariladi. Bu xulosalar mulohazalar o’rtasidagi zidlik, qarama-qarshilik, qisman moslik va bo’ysunish munosabatlariga asoslanadi.
3. Xulosa chiqarishning tuzilshi.
Voqelikni bilish jarayonida yangi bilimlarni hosil qilishning — Xulosa chiqarishning turli usullari mavjud. Asoslarining soniga koʻra, bevosita va bavosita Xulosa chiqarish, xulosaning chinlik darajasiga koʻra, zaruriy va ehtimoliy Xulosa chiqarish, fikrning harakat yoʻnalishiga koʻra, deduktiv, induktiv va analogiya kabi turlarga boʻlinadi.