Mavzu: xulosa chiqarishning umumiy mantiqiy tavsifi, mohiyati va strukturasi

Modus	Nomi
Xulosasi
1 2	modus ponens modus tollens	Asosni tasdiqlovchi natijani inkor etuvchi	Aniq (chin)
3 4		Natijani tasdiqlovchi asosni inkor etuvchi	Noaniq (xato)

Ayiruvchi xulosa chiqarish deb, har ikki asosi yoki asoslardan biri ayiruvchi hukm bo’lgan sillogizmga aytiladi.

Sof ayiruvchi xulosa chiqarish deb, har ikki asosi va xulosasi ayiruvchi hukm bo’lgan sillogizmga aytiladi.

Sof ayiruvchi sillogizmning formulasi quyidagicha:

ayiruvchi qat’iy xulosa chiqarishda xulosa asoslaridan biri ayiruvchi hukm bo’lsa, boshqasi oddiy qat’iy hukm bo'ladi. Bunday xulosa chiqarishning ikki modusi bor:

1.Tasdiqlab-inkor etuvchi modus ponendo tollens

2.Inkor etib tasdiqlovchi modus tollendo ponens

1.Ayiruvchi hukm tarkibidagi oddiy hukmlar bir-birini inkor

qilishi, hajmiga ko’ra, kesishmasligi shart, aks holda xulosa xato bo'ladi.

2. ayiruvchi hukmda bir-birini inkor etuvchi muqobillar to’liq ko’rsatilgan bo’lishi shart.

Xulosaning xato bo’lishiga sabab, ayiruvchi hukmdagi muqobillar to’liq ko’rsatilmagan, ya’ni to’g’ri burchakning mavjudligi e’tibordan chetda qolgan.

Ayiruvchi sillogizmlardan ko’proq bir necha yechimga ega bo’lgan masalalarni yechishda, ya’ni muqobil holatlardan birini to’g’ri tanlab olishda foydalaniladi.

Shartli-ayiruvchi-lemmatik (taxminlab) xulosa chiqarish deb, asoslardan biri ikki yoki undan ortiq shartli hukmlardan, ikkinchisi esa ayiruvchi hukmdan iborat bo’lgan sillogizmga aytiladi.Ayiruvchi asosdagi a’zolarning soniga ko’ra, bunday xulosalar dilemma (ayiruvchi asos ikki a’zodan iborat bo’lgan), trilemma (ayiruvchi asos uch a’zodan iborat bo’lgan) va polilemma (ayiruvchi asos to’rt va undan ortiq a’zodan iborat bo’lgan) deb ataladi.

Dilemma oddiy yoki murakkab bo'ladi. Oddiy dilemmaning shartli asosidagi hukmlar yo shartiga, yo natijasiga ko’ra o’xshash bo'ladi. Murakkab dilemmaning shartli asosidagi hukmlar ham shartiga, ham natijasiga ko’ra bir-biridan farq qiladi. Dilemmalar konstruktiv (tuzuvchi) yoki destruktiv (buzuvchi) turlarga bo’linadi. Demak, dilemmalar to’rt xil bo'ladi: 1.Oddiy konstruktivdilemma. 2.Oddiy destruktiv dilemma. 3. Murakkab konstruktiv dilemma. 4. Murakkab destruktiv dilemma.

Oddiy konstruktiv Oddiy destruktiv

dilemmaning formulasi: dilemmaning formulasi

, ,

___________________ _____________________

c

Murakkab konstruktiv Murakkab destruktiv

dilemmaning formulasi: dilemmaning formulasi

, ,

___________________ _____________________

Diallimalarni to’g’ri tuzish va hal qilish uchun ko’rilayotgan masalarning barcha yechimlarini aniqlash zarur.Dilemmani ba’zan unga qarama-qarshi mazmunda boshqa bir dilemma orqali rad etish mumkin.

Trilemmada berilgan masalaning uch xil yechimi haqida taxminlab fikr yuritiladi. Trilemma ham to’rt turga bo’linadi:

Oddiy konstruktiv Oddiy destruktiv

trilemma trilemma

, , ,

___________________ _____________________

d

Murakkab konstruktiv Murakkab destruktiv

trilemma trilemma

, , , ,

___________________ _____________________