Mavzu: Xulosa chiqarish turlari Toshkent – 2020

Силлогизмнинг умумий қоидалари.


Хулоса асосларининг чин бўлиши хулосанинг чин бўлиши учун етарли эмас. Хулоса чин бўлиши учун яна маълум қоидаларга амал қилиш хам зарур. Бу силлогизмнинг умумий қоидалари деб аталади. Улар силлогизмнинг терминлари ва асосларига тааллуқли бўлган қоидалар бўлиб, қуйидагилардан иборат:
1. Силлогизмда учта термин: катта, кичик ва ўрта терминлар бўлиши керак. Маълумки, силлогизмнинг хулосаси катта ва кичик терминларнинг ўрта терминга бўлган муносабатига асосланади; шу сабабдан хам терминлар сони учтадан кам ёки ортиқ бўлмаслиги талаб қилинади. Агар терминлар сони учтадан кам бўлса, хулосаси янги билим бермайди.
Масалан: хамма нотиқлар сўз санъатини чуқур эгаллагандир.
Сўз санъатини чуқур эгаллаганлар орасида нотиқлар хам бор.
Бу икки мулохазадан хулоса чиқариб бўлмайди, чунки терминлар сони иккита. Терминлар сонининг учтадан ортиб кетиши айният қонуни талабларининг бузилиши билан боғлиқ бўлиб, терминларнинг тўртланиши (quarternio termunorum), деб аталувчи хатога олиб келади:
Давлат-иқтисодий муносабатларининг сиёсий ифодасидир.
хар бир инсон учун сихат-саломатлик энг катта давлатдир.
Бу мулохазаларда «давлат» тушунчасининг икки хил маънода қўлланилиши четки терминларнинг ўзаро мантиқий боғланишига имкон бермайди. Терминларнинг учтадан ортиқ бўлиши асослар ўртасидаги мантиқий алоқадорликнинг узилишига хам сабаб бўлади:
хамма нотиқлар-шухратпараст.
Цицерон-давлат арбоби бўлган.
Бу икки мулохазадан хулоса чиқариб бўлмайди, чунки бу мулохазалар ўзаро мантиқий боғланмаган.
2. ўрта термин хеч бўлмаганда асослардан бирида тўла хажмда олиниши керак.
Агар ўрта термин хеч бир асосда тўлиқ хажмда олинмаса, четки терминларнинг боғланиши ноаниқ бўлади ва хулосанинг чин ёки хатолигини аниқлаб бўлмайди.
Баъзи файласуфлар нотиқдир.
Кафедрамизнинг хамма аъзолари файласуфдир.
Бу силлогизмда ўрта термин катта асосда жузъий хукмнинг субекти, кичик асосда умумий тасдиқ хукмнинг предикати бўлганлиги учун тўлиқ хажмда олинмаган. Шунинг учун четки терминлар ўртасидаги боғлиқлик аниқланмаган. Бу асослардан чиқарилган хулосалар ноаниқ бўлади:
а) Кафедрамизнинг хамма аъзолари нотиқдир.
б) Кафедрамизнинг баъзи аъзолари нотиқдир.
3. Катта ва кичик терминлар асосларда қандай хажмда олинган бўлса, хулосада хам шундай хажмда бўлиши керак.
Бу қоиданинг бузилиши кичик ёки катта термин хажмининг ноўрин кенгайиб кетишига олиб келади. Масалан:
хамма студентлар имтихон топширадилар.
хеч бир абитурент студент эмас.
хеч бир абитурент имтихон топширмайди.
Бу мисолда кичик термин хажмининг ноўрин кенгайиб кетиши хулосанинг хато бўлишига сабаб бўлди.
4. Икки инкор хукмдан (асосдан) хулоса чиқариб бўлмайди. Масалан:
Ишсизлар тадбиркор эмас.
Талабалар ишсиз эмас.
?
5. Икки жузъий хукмдан хулоса чиқариб бўлмайди. Масалан:
Баъзи аёллар тадбиркордир.
Баъзи давлат арбоблари аёллардир.
?
6. Асослардан бири инкор хукм бўлса, хулоса хам инкор хукм бўлади.Масалан:
хеч бир жиноят жазосиз қолмайди.
Ватанга хиёнат қилиш жиноятдир
Ватанга хиёнат қилиш жазосиз қолмайди.
7. Асослардан бири жузъий хукм бўлса, хулоса хам жузъий хукм бўлади. Масалан:
Яхши фарзанд ота-онасини хурмат қилади.
Баъзи ёшлар яхши фарзанддир.
Баъзи ёшлар ота-онасини хурмат қилади.