|
3. Xufyona iqtisodiyotning rivojlanish sabablari va omillari.
Xufyona iqtisodiyot rivojlanishi, birinchi navbatda, davlat
tomonidan iqtisodiyot tartibga solinishiga javoban paydo bo‘lgan
munosabat sifatida qabul qilinishi kerak. Tartibga solish jarayoni
cheklovlarsiz bo‘lmaydi, cheklovlarni puxta o‘ylamay joriy etish
ularga amal qilmaslikni yuzaga keltiradi, ayniqsa, buning oqibatida
biron naf ko‘rish mumkin bo‘lsa. Xufyona iqtisodiyotning ko‘p turlari
(masalan, soliq to‘lashdan bosh tortish) davlat tomonidan tartibga
solish jarayonidagi kamchiliklar sababli yuzaga keladi, masalan
boshqaruvning byurokratlashtirilganligi, soliq stavkalari yuqoriligi va
h.k. Xufyona iqtisodiyotining rivojlanishi, bir tomondan, davlatning
aralashuvi haqiqatiga munosabatdir. Cheklovlarsiz tartibga solish
mumkin emas va asossiz cheklovlar ularning buzilishiga olib keladi,
ayniqsa bu foydali bo‘lsa. Xufyona iqtisodiyotining ko‘plab turlari
(masalan, soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash) ko‘p jihatdan davlat
tomonidan tartibga solishning kamchiliklari bilan izohlanadi:
–
menejmentning byurokratizatsiyasi, soliqlarning haddan
tashqari ko‘pligi va boshqalar. Biroq, hatto eng yaxshi
markazlashtirilgan boshqaruv tizimi ham xufyona iqtisodiyot hajmini
kamaytirishi mumkin, ammo uni bartaraf eta olmaydi. Va eng kam
soliq bo‘lgan taqdirda xam, soliq to‘lovchilarning bir qismi majburiy
ravishda to‘lashdan bo‘yin tovlashadi.
–
boshqa tomondan, zamonaviy xufyona iqtisodiyoti nafaqat
bozor erkinligini cheklashga urinishlar natijasida, balki bozor
munosabatlarining o‘ziga xos xususiyati tufayli ham paydo bo‘ldi.
Bozor iqtisodiyoti foyda olish, daromadlarni taqsimlash asosida
qurilgan. Diniy etika va ijtimoiy o‘zini tutishning boshqa shakllari
foyda uchun bo‘lgan tashnalikni qondirishi mumkin, ammo uni
bartaraf eta olmaydi. Shuning uchun, "jekpotni" urish uchun
imkoniyat paydo bo‘lganda, odamlar (yoki odamlar guruhlari)
ko‘pincha o‘zlarining shaxsiy manfaatlariga erishish uchun uzoq
muddatli ijtimoiy manfaatlardan voz kechadilar. Har qanday holatda
ham foyda olishga chanqoqlik "ikkinchi" va "qora" xufyona
iqtisodiyotiga xosdir.
–
Iqtisodiy faoliyatni xufyona amalga oshirish, birinchi navbatda,
qonun doirasidagi harakat bilan, ya’ni yuqori transaksiya xarajatlari
bilan bog‘liq. Transaksiya xarajatlarining tasnifiga asoslangan holda,
ta’kidlash lozimki, bunda asosan shartnomani tuzishdagi yuqori
xarajatlar, mulkchilik huquqlarini tafsirlash va uchinchi shaxslardan
himoyalash xarajatlari nazarda tutiladi. De Soto ushbu xarajatlarni
«qonunga bo‘ysunish bahosi», deya ta’riflaydi. U quyidagilarni o‘z
ichiga oladi:
–
qonundan foydalanish xarajatlari (yuridik shaxsni ro‘yxatga
olish, litsenziya olish, bankda hisobvaraqlar ochish, yuridik manzilga
ega bo‘lish va boshqa rasmiyatchiliklarni bajarish xarajatlari);
–
qonun doirasida faoliyatni davom ettirish zarurati bilan
bog‘liq xarajatlar (soliqlarni to‘lash); mehnat munosabatlari sohasida
qonun talablarini bajarish (ish kunining uzunligi, eng kam ish haqi,
ijtimoiy kafolatlar); oshkora sud tizimi doirasida nizolarni hal etishda
sud xarajatlarini to‘lash
17
.
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, xufyona iqtisodiyot hajmini
kamaytirish mumkin, ammo eng yaxshi markazlashtirilgan boshqaruv
tizimiga ega mamlakat ham uni butunlay yo‘q qila olmaydi. Soliq
stavkalari eng past darajada bo‘lgan taqdirda ham ba’zi bir soliq
to‘lovchilar soliq to‘lashdan qochishadi.
Ikkinchi tomondan qaraganda, zamonaviy xufyona iqtisodiyot
faqatgina bozor erkinligini cheklash natijasida vujudga kelgan, deb
bo‘lmaydi, bunga ma’lum jihatdan bozor munosabatlarining tabiati
ham sabab bo‘lgan. Bozor xo‘jaligi foydani ilohiylashtirishga,
daromadga sig‘inishga asoslangan holda shakllantiriladi. Shu
sababdan bir lahzada katta daromadga ega bo‘lish imkoniyati yuzaga
kelganda, ba’zi insonlar yoki insonlar guruhi jamiyat manfaatlaridan
o‘zlarining manfaatlarini yuqori qo‘yishadi. Boylikka ega bo‘lish
ishtiyoqi ko‘proq “ikkinchi” va “qora” yashirin iqtisodiyot uchun
xosdir.
Xufyona iqtisodiyotning vujudga kelish va rivojlanish sabablari
va omillari xilma-xil bo‘lib, ularning asosiylari quyidagilardan iborat:
1.Antropologik omillar, ya’ni insonning qarama-qarshi tabiati,
undagi yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi kurash xususiyatlari.
2.
Iqtisodiy omillar: davlatning soliq siyosatidagi kamchiliklar,
bozorning tovar va xizmatlar bilan to‘yinmaganligi; iqtisodiyot
tarmoqlari va sohalari o‘rtasidagi muvozanat va balansning mavjud
emasligi;iqtisodiyotning
siklik
tebranishlari,
aholi
xarid
qobiliyatining pastligi; transaksiya xarajatlarining yuqoriligi;
3.
Huquqiy
omillar:
qonunchilik
bazasining
takomillashmaganligi, iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurash
mexanizmining mukammal emasligi;
4.
Ijtimoiy-siyosiy omillar: ijtimoiy-siyosiy vaziyat, davlatga
ishonch darajasi; jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning hal
etilishi darajasi; aholining ijtimoiy-psixologik kayfiyati; davlatning
xususiy mulk va sektorga munosabati; Ijtimoiy omillar: aholining
tabaqalanishi darajasi; ishsizlik darajasi; kam ta’minlangan aholi
qatlamlarining ko‘lami; mehnat migrantlarining ko‘pligi; mehnat
munosabatlari, mehnat sharoitlari, ish haqi tizimi; ijtimoiy kafolatlar,
pensiya ta’minoti;
5.
Ma’muriy omillar: davlat boshqaruvi tizimidagi kamchiliklar;
byurokratiya,
davlat
xizmatchilarining
kompetentlik
va
mas’uliyatlilik darajasi; tadbirkorliklarga ma’muriy bosim, xomiylik
qilishga majburlash darajasi va boshqalar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
