Mavzu: Xorazm, Buxoro maqomlarining aytim va chertim yo‘llari. Reja

Mavzu: Xorazm, Buxoro maqomlarining aytim va chertim yo‘llari.

REJA:

1. Kirish

2. Asosiy qism
2.1. Xorazm maqomlariga umumiy ta’rif.
2.2. Xorazm maqomlarining chertim yo’li, ya’ni (Mansur).
2.3. Xorazm maqomlaring aytim yo’li, ya’ni (Manzum) .
2.4. Buxoro Shashmaqomi haqida umumiy tushunchalar
2.5. Oliy o’quv yurtlarida talabalar bilimini baholash mezonlari va texnalogiyasi.
3. Xulosa.
4. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

KIRISH
Maqom nima? Salobatli maqom turkumlarida qanday g‘oya yoki ta’limotlar ifoda etilgan? Nima sababdan maqom san’ati ko‘p asrlardan buyon o‘z mohiyati, demakki, badiiy qiymatini yo‘qotmasdan kelmoqda? Bu kabi savollar aslida tubdan serqira va bir-biriga tutash madaniy-tarixiy-nazariy masalalar bilan uzviy bog‘lanib ketganki, natijatda ularga bir yo‘la yoki shu damdayoq bir jihatli javob berish mushkuldir. Shu bois qayd etilgan savollarimizga bu san’at malsalalaridan javob axtarish maqsadga muvofiq ko‘rinadi. Zotan har qanday musiqiy madaniyatni nafaqat moddiy-alostik fenomen tarzida balki eng avvalo ijtimoiy-tarixiy hodisa sifatida tushunmoq zarur. Maqomlar tarixini o‘zaro farqli ikki lirik davrga ajratish mumkin.
Birinchi davr mazmunini maqomlarning makon-zamon nuqtai nazaridan juda qadimiy kelib chiqish ildizlari, dastlabki kuy ohang qatlamlarini o‘rganish tashkil etadi. Tabiiyki, bu davrda hozirda bizga ma’lum tom ma’nodagi maqomlar bo‘lmagan albatta. Bizgacha yetib kelgan maqomot tizimlarining shakllanish jarayonlari ijtimoiy-madaniy taraqqiyotning ma’lum bosqichi bilan shartlanganki, bu (ikkinchi davr) xususida o‘z o‘rnida mufassalroq to‘xtamga o‘tamiz. Ta’kid joizki, maqom kuy ohanglarini qadimiy qatlamlarini o‘rganishga ko‘mak bo‘luvchi maxsus musiqiy risolalar bo‘lmasa-da, ammo bu borada eng asosiy va muhim manbaalar bizning davrga qadar yetib kelgan. U ham bo‘lsa ajdodlarimizdan ulkan ma’naviy meros qolgan. Shashmaqom “Xorazm maqomlari” va “Farg‘ona-Toshkent maqom yo‘llaridir”. Maqom kuylarining tuzilish (sinaksis) ko‘nikmalarini malakali idrok va tahlil eta olish asosida ular tarkibida uyg‘unlashgan turli davr musiqiy qatlamlarini aniqlab olish imkoniyati mavjud.
Bugungi kunda ushbu turdagi maqom na’munalarga nisbatan I.S. Rajabov sarlavhada ko‘rsatgan “Maqom yo‘llari” ( ya’ni Farg‘ona-Toshkent maqom yo‘llari) iborasi ko‘proq qo‘llanilmoqda¹.
Qadim zamonlarda bu zaminda yuzaga kelgan yirik davlatlar antik davrda-Xarazm, Sog‘t va Baqtiriya mamlakatlari, o‘rta asrlardagi Samoniylar, Qoraxoniylar (Markaziy Buxoro), Xorazmshohlar (Urganch-Xorazm), Temuriylar (Samarqand) imperiyalari ham ana shu umumiy tarixiy-madaniy makonninig shakllanishi bilan bog‘liqdir. XVI arsdan e’tiboran tarkib topgan songgi davrida ham shu shaharlarning atrofida Buxoro, Xiva va Qo‘qon davlatlari tashkil topdi.
Xorazm elining qadim dunyo tarixchilari tomonidan e’tirof etilgan musiqiy dovrog‘i islom zuhuridan keyin ham o‘z shon-shuhratini saqlab kelgan. Arab tilidagi ilk musiqiy risolalaridan biri algoritm faning asoschisi Abu Abdulloh Muhammad Xorazmiy qalamiga mansub bo‘lishi ham bejiz emas. Ma’lumki, Muhammad Xorazmiy Bag‘doddagi “Ma’mun akademiyasi” (Bayt ul-hikma) ning sardori bo‘lgan. Rivoyatlarda aytilishicha, olimlar orasida shifo uslublari haqida baxs ketganda, shogirtlardan biri Xorazimiyga-“siz insonlarni davolashda nimani afzal ko‘rasiz, dori-darmonlarnimi yoki jarrohliknimi?”-deb savol bergan ekan. Shunda ustozining “mening vatanimda ularning ikkilasidan ham musiqaning shifobaxsh kuchini ustun tutardilar”,-degan sozlari tarixga kirib qolgan.
Xorazmliklarning oddiy odamlaridan, xunarmandlardan tortib, eng oliy tabaqa vakillarigacha o‘zini soz san’atiga yaqin tutgan. Beruniyning dalolat berishicha, Muhammad Xorazmshoh (Ma’munII) musiqa va she’riyatni chuqur idroklaydigan, atrofdagi shoir va sozandalarga nozik o‘qittishirishlar qiladigan podshoh bo‘lgan. Tarix kitoblarida, Ma’mun akademiyasining tarkibida musiqashunoslik ilmida e’tibor topgan olimlarning nomlari ham tilga olinadi.
Zikr etilganlarga o‘xshagan ko‘plab ma’lumotlar, Xorazm-Musiqiy an’analar avvaldan e’zozlanib, taraqqiy etib kelayotgan, sozparvar maskan ekanligidan dalolat beradi. Rivoyatlarda aytilishicha “Xorazm poytaxti Ko‘hna Urganch ma’mun va obod zamonlarda Chingizxon Ko‘hna Urganchni harb qilmasdan ilgari Ko‘hna Urganch shahrida sokin bo‘lgan odamlarini aksarisi musiqiyni o‘zlaridan bir hunar va kasb ittizoh qilganlar. Shuning orqasida o‘z oilalarining o‘ngishiqlarining ta’min etadurlar. Xatto, Mazkur asalari mubolag‘a bilan ko‘rsatganiga qaraganda yolg‘iz Ko‘hna Urganch shahrida dutor sozina eshak yo‘nib, sotib o‘ngishqlarini shul hunarlari bilan o‘tardurg‘on kishilarning miqdori bir mingga yetishadur”.
O‘rta Osiyo mintaqasining maqomoti bu yirik shajaraning asoslaridan birini tashkil etadi. U ham mamlakatga o‘xshab tarixan shakllangan. Turli toifalarni o‘z ichiga oluvchi yeg‘ma tushuncha. Maqomot-Buxoro shashmaqomi, Xorazm maqomlari, Farg‘ona-Toahkent maqom yo‘llari hamda ular zaminida yuzaga kelgan yangi zamonaviy navlarni ko‘zda tutadi. Maqomotning umumiylik tomonlari kuy va ashullarning parda asoslari va usullarning o‘xshashligida o‘z aksini topadi. O‘ziga xoslik tomonlari esa mustaqil kuy va ashullalar, usul va parda tizimlarining xususiyatlari, cholg‘u sozlarini ijro uslublari, qolaversa, kuy va ohanglarining betakror janrida namoyon bo‘ldi.
Musiqiy risolalarda, umuman yozma xujjatlarda Buxoro va Xorazm yoki Farg‘ona-Toshkent maqomlarining shevalariga oid mulohazalar uchramaydi. Ustoz-sozanda va muhlis-shinavandalarining nazarida zikr etilgan maqom turlari umumiy ildizlardan kelib chiqqanligi e’tirof etiladi. Masalan, Xorazm sozandalarining fikricha, maqom turkumlarini tuzishda Buxoro (navbat-shashmaqom) an’analaridan andoza olgan.
Buxorolik mashhur ustoz Marduhay Tanburiyning o‘g‘li Mihoel Baraev bilan bo‘lgan suhbatda “Maqomlar dar Xorazm paydo bo‘lib, Buxoroda rivoj topgan” (“Maqomho dar Xorazm paydo shuda, Buxoro ba rivoj giriftagi”) degan gapni otasidan eshitganligini bildirgan edi. Bundan tashqari, Farg‘onada hofiz va sozandalar orasida mazmunan yuqoridagiga o‘xshagan “Maqomlarning tanasi-Buxoroda, shoxlari-Xorazmda, mevasi-Farg‘onada” degan fikri keng tarqalgan.
Maqomlarning dastlabki tushunchasi Jam’larga bevosita bog‘liq bo‘lgan va ular tarkibidan ajratib olingan ladlarning maxsus uyushmasidan iboratdir².
Mushtarak an’analarning mohiyatini anglashga qaratilgan ushbu majoziy ta’riflar maqom ildizlari va bu san’atning hayotiy ko‘rinishlari xalq tassavvurida aks ettirilishidan dalolat beradi.