Mavzu; XIX-XX asrda Xalqaro munosabatlar tizimida Misr masalasi

1.2Napalion Banapartni Misrga ekspedidsiyasi;
Misr rasman usmonlilar sultonligi tarkibida edi, lekin bu davrga kelib ham ichki ham tashqi siyosatida mustaqil bo’lib olgan edi. Sulton hukumati esa Fransiyaning Misrga nisbatan har qanday harakatiga hayrixox ekanligini tan oldi. Napoleon boshchiligidagi qo’shinni Irlandiyaga tushirilishiga ishongan Angliya hukumati Gibraltar bo’g’ozini berkitib qo’ydi. Ekspeditsiya 1798 yilning 19 mayida maxfiy ravishda Tulon, Genuya, Ayachcho va Chivitavekke portlarini tark etib, birlashgan holda janubga tomon yo’l oldi. Napaleon Bonapart boshchiligidagi Misrga bo’lgan ekspeditsiya (1798 – 1801 y.) shu maqsadni harbiy kuch yordamida oshirishga bo’lgan ilk harakat edi.39 Misrni qo’lga kiritish Sharq bozorlariga bo’lgan yo’lni ochib berishi kerak edi. Napalaeon davridayoq Suvaysh kanalini qazish loyihasi ishlab chiqilgan, lekin bu loyiha amalga oshmay qolgan. Napoleonning Misrga qilgan ekspeditsiyasi faqat urushlardan iborat bo’lib qolmadi. O’sha davr fransuz olimlari Misrda bir necha tadqiqot ishlarini olib borganlar, buning yaqqol misoli sifatida fransuz olimi Fransua Shampaleon ko’sak bo’ladi. U insoniyatga xali nomalum bo’lgan Misr ierogliflarini kashf etib, o’qishga muvaffaq bo’ladi. Fransua Shampaleon kashf etgan tosh nomi hozirda “Rezet toshi” arabchasiga “حجر رشيد ” deb ataladi.20- mayga kelib chekinish boshlandi. Napoleon Bonapart turklarni mag’lubiyatga uchrat oladigan holatda edi, lekin napoleon tuzoqda ekanligini bilib qoldi. Napoleon Bonapart 23 avgust kuni qo’mondonlikni general Kleberga topshirib Fransiyaga qaytib ketadi, chunki Direktoriya o’gir ahvolga tushib qolgan va muxolifatga qarshilik qila olmay qolgan edi va 9 oktabr kuni Fransiya yaqinidagi Frejyuse portiga kelib tushadi. Fransuzlarni Misrdagi bir necha g’alabalariga qaramasdan, ularning ahvollari yomonlashib qolgan edi. Fransuzlarga qarshi xalqning nafrati oshib bordi. 1800 yil mart oyida Qohira yaqinida fransuz va turk armiyasi urush olib borayotgan paytda, poytaxt aholisi qo’zg’alon ko’tarib, fransuz qo’shinlarini bir qismini mag’lubiyatga uchratadilar. General Kleber o’ldiriladi. Bir oy ichida ittifoqchilar fransuz armiyasi bilan to’qnashib turdilar. Qishloq joylarda baddaviylar fransuzlarga qarshi partizan urushini olib bordilar.47 1801 yil sentabr oyida Misrni tartk etdilar, bu davrga kelib ular 27 ming nafar askarlarini yo’qotgan edilar.1801 yilda mamlyuklar, turklar va inglizlar o’z harakatlarini kuchaytirib, fransuzlarni Misrni tashlab chiqib ketishga majbur qildilar. 1801 yilgi fransuzlar evakuuatsuyasi davrida mamlyuklarning bir qismi ular bilan birga olib chiqib ketiladi, Napoleon ularni o’z otxonasiga oladi va keyinroq ulardan otliq qo’shin tuzadi. 1812 yilgi rus – fransuz urushi davrida mamlyuklar deyarli yo’q qilib yuboriladilar. Fransuz qo’shinlarini Misrdan chiqib ketishi bilanoq – inglizlar, mamlyuklar va turklar o’rtasida kelishmovchiliklar kelib chiqa boshladi. 1803 yili Fransiya bosimi ostida ingliz armiyasi ham olib chiqib ketildi. Amen tinchlik shartnomasiga ko’ra Misr turk sultoniga qaytarib berildi. Shunga qaramasdan inglizlar va fransuzlar Misrda mamlyuklardan foydalangan holda o’z mavqe’larini saqlab qolmoqchi edilar. 1802 va 1804 yillarda mamlyuk beylari va Turkiya o’rtasida taxt uchun kurash davom etdi.
Misr tarixida yangi davrda turk armiyasi tarkibiga kiruvchi alban korpusi boshlig’I Muhammad Ali nomibilan bog’liq . Albam korpusi Napaleonga qarshi qarshi kurash Misrga jo’natilgan edi 1803 yili Muhammad Ali yordamida Qohira mamluklar hokimyatini o’rnatdi .Biroq mamluklarning eski tartiblarini tiklash uchun qilgan urinishlarga qarshi 1804 –yili Qohirada Muhammad Ali boshchilikgida qo’zg’olon ko’taradi boshlanda . To’rt oylik himoyadan so’ng Muhammad Ali mamluklarni yuqori Misrga quvib chiqardi .U Mamluklar bilan kurashni davom etirdi .1807-yili ingliz –turk urushi paytida Inglizlar Aleksandriyaga desant tushurdilar ammo Muhammad Ali ularni tormor qiladi taslim bo’lishga majbur qiladi . Shundan keyin mamluk feodallari ham qarshilikni to’xtatishga rozi bo’ldilar
Misr ilgari ham Usmoniylar imperiyasining Arabiston va Anatoliyadagi hududlari ichida ancha yuqori turar edi . Muhammad Ali tomonidan amalga oshirilgan islohotlr natijasida Misr iqtisodiy va madaniy taraqqiyotning yangi boshqichiga ko’tarildi . Muhammad Ali 1811-yilda to’liq mamluk beylarining imtiyozlarini yoq qildi .Muhammad Ali bir necha islohotlar o’tgazadi ular biri harbiy islohot.Harbiy islohot mamlakatni harbiy qudratini yuksaltirishga qaratilgan edi .Muhammad Ali yevropaliklar asosan Fransuzlar yordamida armiyani shakllantirdi .Armiyani yangi arteleriyalar bilan ta’minladi ,Harbiy flotga asos solidi 1830-yilda Misr armiyasi 150 mingta askar , flotda 32 ta harbiy kemalar bo’lib jangovor qobilyati jihatdan turk armiyasidan ancha ustun edi . Harbiy islohot sanoat korxonalarining ham qurilishiga olib keldi .Cho’yan quyish , qurolsozlik ,kuyuv-mexanika ustaxonasi , to’qimachilik manufakturalari ochildi . 1840-yilda sanoat tipidagi korxonalarda 35 mingta ishchi mehnat qilar di . Ta’lim rivojlantirishda ham ishlohotlar amalga oshirdi . Muhammad Ali boshlang’ch va o’rta maktablar ,tort yillik maxsus o’quv yurtlari ,harbiy bilim yurtlari paydo bo’ldi islohotlar natijasida . Yevropa darsliklari va ilmiy adabiyotlar arab tiliga tarjima qilindi .Muhammad Ali Fransiyada muhandislar ,yuristlar o’qituvchilar va vrachlarni taklif qildi .Yosh Misrliklarni o’qish uchun Yevropaga jo’natish odat tusiga kirdi .
Misrga chet el kapitalining kirib kelishi Muhammad Ali Misr sanoatini rivojlantiishga va proksionizm siyosatini olib bordi va mamlakatni iqtisodiy qudratini oshirib ,Misrni yevropa davlatlariga iqtisodiy qaram va mustamlaka bo’lishidan saqlab qoldi .XIX asrd 70-yillaridda kelib mamlakat jahon kaptalistik xo’jaligiga tortilishi aniq ko’zga tashlanib qoldi . 1840-yilda Muhammad Ali 1838-uili ingliz-turk urushi savdo shartnomasini Misrda ham joriy qilishga rozilik berishga majbur bo’ladi va bu mavjur manapoliyalarni bekor qilinishiga sabab bo’ldi .1861-1865- yillari shimoliy Amerikada olib borilgan fuqarolar urushi ham turtki bo’ldi . 1860-1870-yillari temir yo’llar qurilishi jadal olib borildi .13 ming km sug’orish kanallari qazildi va portlar qayta jihozlandi .1855-yili fransuz muhandisi Ferdinand Lesseps Orta Yer dengizi bilan qizil dengizni bog’lovchi ,,suvaysh kanalini qazish uchun ummumiy kampaniya’’ tashkil etishga ruxsat berildi . 1859-yili qazish ishlari boshlandi . 1869-yili kanal ochilishi bilanoq Fransiya va Angliya o’rtasida Misrni egallash uchun qizg’in kurash boshlandi .1875-yilda Usmoniy imperiyasi tomonidan e’lon qilishgan maliyaviy bankrot natijasida Misr qimmatbaho qog’ozi narxi tushib ketadi .Misrni og’ir moliyaviy ahvolidan foydalangan Angliya hukumati 1875-yili ,,suvaysh kanali kampaniyasi’’ni aksiyalarini bor yog’I 4 mln ga sotib oladi va amalda kanal egasiga aylanadi . Ammo bu bilan Misrni ahvoli yaxshilanmaydi ,Misrning qarzi 96 mln frank sterlinni tashkil qilar edi . Angliya hukumati tomonidan Qohiraga jo’natilgan eskapertlar mamlakatning og’ir moliyaviy ahvoli to’g’risida maruza tayyorlab Misr ustidan chet el nazorati o’rnatishni taklif qiladi . Misr qarshili bo’yicha kamissiya tuzulib ,Misr ustidan chet elliklar to’liq moliyaviy nazorati o’rnatildi . Mamlakatda tez tez norozilik harakatlari bo’ladi ularning bari ,,Misrliklar uchun’’ shiori ostida 1879-yili tashkil qilingan Xizb ul vatan (vatan partiyasi) siyosiy partiyaga birlashdilar .
1882-yili iyun oyida Istambulda Misr muamo bo’yicha konferensitya tashkil qilindi . Barcha yevropa mamlakatlari qatorida ingklizlar ham Misr hududini aneksiya qilmaslik va bosib olmaslik to’g’risiha hujjat imzolashga majbur bo’ldilar . 1882 yili 11 iyunda angliya tomonidana Aleksandriya bambardimon qilindi 25 ming kishilik qo’shin shaharni bosib oladi . 1882 yili Angliya qo’shinlari Qohirani egalladilar . Misr Usmoniylar imperiyasi tarkibiga qolayotgan bolsada amalda esa angliya boshqarar edi .