Mavzu; Xalqaro savdo va valyuta kursi Mundarija I. Kirish II. Asosiy qism

3. O’zbekiston Respublikasining xalqaro savdo ko’rsatkichlarining taxlili

Tashqi savdo respublikamiz iqtisodiy faoliyatining asosiy qismi bo`lib xizmat qilmoqda. Ushbu sohada davom ettirilayotgan islohotlar mahalliy va xalqaro bozorlarni mahsulot va xizmatlar bilan ta`minlash imkonini bermoqda. Bugungi kunda O`zbekiston xalqaro hamjamiyatda o`z ovoziga ega bo`lib, nufuzli xalqaro tashkilotlar a`zosi hisoblanadi. Dunyoning yetakchi sanoati rivojlangan davlatlar bilan siyosiy-diplomatik, savdo-iqtisodiy va madaniy aloqalar o`rnatilmoqda.

Savdo faoliyatining asosiy mazmunini ochib berish, ma’lum tushuntirish
tuzilmasini, ya’ni tijorat faoliyati bilan bog`liq bo„lgan atama va tushunchalarni
ishlatishni talab etadi.
“Tijorat” so„zi lotincha so„zdan kelib chiqib, savdo, savdo muomalasi, savdo
aylanmasi degan ma’noni bildiradi.
Tijorat faoliyati iqtisodiy jihatdan savdoga nisbatan kengroq tushunchadir,
savdo asosida doimo tijorat yotsada, lekin har qachon ham tijorat faoliyati faqat
savdo bilan boqliq bo„lavermaydi. Ko„pincha yuridik shaxslar tijorat faoliyati
soxasida tayyorlov, ishlab chiqarish, qurilish, investitsion va boshqa tadbirkorlik
faoliyatining murakkab majmuasini amalga oshiradilar.
Tijoratning odob etikasi nuqtai nazaridan ham, tijorat yo„lida qo„yilgan
maqsadlarga erishish manfaati nuqtai nazaridan ham egallanishi zarur bo„lgan
bozorning boshqa subyektlarining harakat va manfaatlarini to„la hisobga olish tijorat faolyaitining asosiy tamoyili hisoblanadi. Bundan tashqari, tijorat
faolyatining quyidagi tamoyillari mavjud:
- bozor iqtisodiyoti vaziyatni hisobga olgan holda tijorat egaluvchanligi;
- tijoratning eng afzal yo„llarini ajrata bilish;
- tijorat qarorlarini qabul qilishda marketing tamoyillarini faol ishlatish;
- tijorat tavakkalchiligi va ularning oqibatlarini oldindan ko„ra bilash;
- savdo shartnomalari bo„yicha majburiyatlarni bajarish javobgarligini oshirish.
Tijorat-vositachilik faoliyatida amalga oshiriladigan operatsiyalar ikki turga
bo„linadi: ishlab chiqarish va tijorat turlari.
Ishlab chiqarish turi – bu yuklarni harakati, ularning saqlanishi, tushirilishi,
transportirovka qilish, qadoqlash, navlarga bo„lish, o„rash va boshqalar bilan
boqliq bo„lgan jarayonlardir.
Tijorat turi – bu qiymat shaklining almashinuvi, ya’ni tovarlarning oldi-sotdisi
va almashinuvi bilan boqliq bo„lgan jarayondir. 8
Tijorat turlariga bozor tadqiqotlarini tashkil etish, infratuzilmaning va asosiy
raqobatchilarni baqolash, reklamani shakllantirishlarni kiritish mumkin.
Tijorat-vositachilik faoliyati uch asosiy vazifa hal qilingandagina foydali
bo„ladi:
1). Nafaqat ichki va tashqi bozor, balki, ularning iqtisodiy rivojlanish
tendensiyalarini baholashga imkon beradigan, ham konyunktura xarakteridagi, ham
statistik ma’lumotlar bankini o„z ichiga olgan tijorat axborotlarini yig„ish va
tarqatishning doimiy ishlab turuvchi tizimlarini yaratish.
2). Mahsulot yetkazib berish va servis xizmatlari bo„yicha shartnoma
majburiyatlarini o„z vaqtida bajarish maqsadida bozor infratuzilmasining asosiy
elesentlarini shakllantirishga imkon beruvchi moddiy-texnika bazasini – omborlar
tizimi, transport, aloqa va kommunikatsiyalar yaratish.
3). Mijozlar jalb qilish vazifasini o’z vaqtida bajarishni ta’minlovchi menejer va
savdo agentlarini tayyorlash va qayta o„qitishni uzluksiz amalga oshirish.

Savdo-bu tovarlarning oldi-sotdisi va xaridorlarga xizmat ko`rsatish bilan

bog`liq bo`lgan tadbirkorlik faoliyatidir. Savdo faoliyati yuritish shakllariga ko`ra
ulgurji va chakanalarga bo`linadi.
Ulgurji savdo - bu tovarlarni keyinchalik sotish yoki ulardan professional
foydalanish maqsadida tashkil etilgan tovarlar savdosi. Ulgurji savdo xizmati-ulgurji sotuvchining buyurtmalar bo`yicha shakllantirilgan, iste’molchilarning tovar partiyalariga ehtiyojlarini qondirish maqsadidagi faoliyati, ulgurji va chakana sotuvchilarning o`zaro harakatlari natijasidir.
Ulgurji savdo xizmatlari ulgurji savdo korxonalari tomonidan taqdim
etiladi. Ulgurji savdo korxonasi - bu keyinchalik qayta sotish maqsadida
tovarlarning oldi-sotdisini amalga oshiruvchi, shuningdek tovarlarning ulgurji
aylanishini tashkil etish bo`yicha xizmat ko`rsatuvchi savdo korxonasidir.
Ulgurji savdoning asosiy xizmati-ulgurji haridorlarga tovarlarni sotishdir.
Ulgurji savdoning qo`shimcha xizmatlari jumlasiga: tovarlarga
buyurtmalar va talabnomalarni qabul qilish, tovarlarni sotishdan oldin tayyorlash
(tovarlarni sifat bo`yicha sortlarga ajratish, tovar partiyalarini komplektlash,
qadoqlash, yuvish, tozalash, dezinfektsiyalash, o`rash, markirovkalash), tovarlarni
berish, axborot xizmatlari, iste’molchiga tovarni etkazish, qaytarilgan tovarlarni
qabul qilish va saqlash, chiqitlarni qaytarish va utilizatsiya qilish, chiqitlarni qayta
ishlashlar kiradi.
Chakana savdo-bu tadbirkorlik faoliyati bilan bog`liq bo`lmagan shaxsiy,
oila va uyda foydalanish uchun tovarlar savdosi va xaridorlarga xizmatlar
ko`rsatishdir. Chakana savdo xizmati-bu chakana sotuvchining iste’molchi bilan o`zaro harakatlarining natijasi, shuningdek chakana sotuvchining, iste’molchining yakka nusxadagi tovarlar yoki kompleks o`ralgan birliklar ehtiyojlarini qondirish
bo`yicha faoliyatidir.
Chakana savdo xizmatlarini chakana savdo korxonalari ko`rsatishadilar.
Chakana savdo korxonasi-bu tovarlar oldi-sotdisini amalga oshiruvchi
shaxsiy, oilaviy uyda foydalanish maqsadida ishlarni bajaruvchi va xizmat
ko`rsatuvchi savdo korxonasi. Chakana savdoning asosiy xizmati bo`lib, iste’molchilarga tovarlarni sotish hisoblanadi. Chakana savdo shaxobchalari aholiga zarur bo`lgan tovarlar savdo assortimentlarini shakllantirishadilar va tovarlarni tanlash va harid qilish uchun sharoitlar yaratishadilar. Savdo shahobchalariga tashrif buyuruvchilarga qulaylikni tashkil etish maqsadida axborot-maslahat xizmatlari, xarid qilish chog`ida yoki undan foydalanishda yordam ko`rsatish bo`yicha xizmatlar kabi qo`shimcha xizmatlar ham ko`rsatiladi.
Chakana savdo shaxobchasining ishi tijorat faoliyatiga va assortimentni
shakllantirish, tovarlarni qabul qilish, ularning saqlanishini ta’minlash, tovarlarni
sotishdan oldin tayyorlash va peshtaxtalarga qo`yish, haridorlarga tovarlarni taklif
etish, xaridor bilan hisob-kitob qilish, tovarlarni berish kabilarni o`z ichiga olgan
savdo-texnologik jarayonga asoslanadi.
Tovarlarni sotish savdo shaxobchalarida yoki undan tashqarida amalga
oshiriladi. Tovarlarni savdo shaxobchalarida sotish quyidagilarni oladi:
tovarlarni univermagda sotish;
tovarlarni universamda (supermarketda) sotish;
tovarlarni gipermarketda sotish;
tovarlarni savdo shaxobchasi-omborda sotish;
tovarlarni kundalik ehtiyoj mollari shaxobchasida sotish;
tovarlarni ixtisoslashtirilgan (yoki ixtisoslashtirilmagan) oziq- ovqat shaxobchasida
sotish;
tovarlarni ixtisoslashtirilgan (yoki ixtisoslashtirilmagan) nooziq-ovqat
shaxobchasida sotish;
ommaviy ovqatlanish korxonalari mahsulotlarini turli tipdagi savdo
shaxobchalarida sotish.
Mayda chakana statsionar shaxobchalarda (kiosklar, pavilionlar) tovarlarni
sotish, o`z ichiga alohida ommaviy ovqatlanish va nooziq ovqat tovarlari
turlarining cheklangan assotimentdagi sotishni oladi. Kiosk va pavilionlar orqali
nooziq ovqat tovarlari bo`lgan davriy nashriyotlar, devonxona tovarlari, suvinirlar,
tamaki mahsulotlari, shuningdek ommaviy ovqatlanish mahsulotlari hisoblangan
muzqaymoq, sharbatlar, gazlangan suvlar sotiladi.
Mayda chakana harakatdagi shahobchalarda (palatkalar, avto savdo
shahobchalari, avtolavkalar, avtodo`konlar, tsisternalar va boshqalar) tovarlarni
sotish, savdo shahobchalari soni cheklangan uzoq aholi puktlarida joylashgan
haridorlarga, savdo xizmatlarini taqdim etishning samarali shakllaridan
hisoblanadi. Undan tashqari harakatdagi chakana savdo shahobchalaridan,
yarmarkalar va bozorlardan ham foydalaniladi.
Savdo agentlari orqali tovarlarni sotish iste’molchilar uchun qulay
hisoblanadi. Odatda, savdo agentlari tomonidan tovarlarni sotishda katta e’tibor 11
axborot- maslahat ishiga, tovar xususiyatlarini iste’molchilarga namoyish qilishga
qaratiladi.
Tovarlarni pochta (jo`natma) savdosi orqali sotish, iste’molchilarga savdo
shahobchasiga tashrif buyurmasdan tovarlarni xarid qilish, ushbu shahar yoki
tumanda sotilmaydigan tovarlarga buyurtma berishlariga imkon yaratadi. Posilka
savdosi orqali asosan nooziq- ovqat mahsulotlari sotiladi. Tovarlarni sotish
bo`yicha e’lonlar reklama-axborot va davriy nashriyotlarda chop qilinadi. Savdo
shahobchalardan uzoqda joylashgan iste’molchilar, tovarlarni xarid qilish bo`yicha
talabnomalarni to`ldirishadilar, va ularni pochta orqali ta’minotchiga
yuborishadilar. Savdo shaxobchasi pochta orqali iste’molchilarga yuboradi.
Tovarlarni savdo avtomatlari orqali sotish, iste’molchilarga qo`shimcha
qulayliklarni yaratadi. Chunki ushbu avtomatlarni shaharning turli joylarida
joylashtirish mumkin (avto bekatlarda, vokzallarda, stantsiyalarda, binolar yonida).
Avtomatlarda cheklangan assortimentdagi tovarlar sotiladi.
Ular jumlasiga sigaretlar, gazlashtirilgan suv, qandolatchilik mahsulotlari,
davriy nashriyotlar va hokazolar.

4. O’zbekiston Respublikasida valyuta kursini tartibga solish

Oʻzbekiston Respublikasining Qonuni

1-bob. Umumiy qoidalar

1-modda. Ushbu Qonunning maqsadi

Ushbu Qonunning maqsadi valyuta operatsiyalarini va valyuta nazoratini amalga oshirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.2-modda. Valyutani tartibga solish toʻgʻrisidagi qonun hujjatlari

Valyutani tartibga solish toʻgʻrisidagi qonun hujjatlari ushbu Qonun va boshqa qonun hujjatlaridan iboratdir.

Agar Oʻzbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida Oʻzbekiston Respublikasining valyutani tartibga solish toʻgʻrisidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan boʻlsa, xalqaro shartnoma qoidalari qoʻllaniladi.

3-modda. Ushbu Qonunning qoʻllanilish sohasi

Ushbu Qonun Oʻzbekiston Respublikasining valyutaga oid yagona davlat siyosati amalga oshirilishini taʼminlash bilan bogʻliq munosabatlarni tartibga soladi.

4-modda. Asosiy tushunchalar

Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qoʻllaniladi:

valyuta kursi – chet el valyutasining Oʻzbekiston Respublikasi valyutasiga nisbatan kursi;

valyutani nazorat qilish – valyutani nazorat qiluvchi organlarning valyutani tartibga solish toʻgʻrisidagi qonun hujjatlari talablariga rezidentlar va norezidentlar tomonidan rioya etilishini taʼminlashga qaratilgan faoliyati;

valyuta operatsiyalari – valyuta qimmatliklariga boʻlgan mulk huquqining va boshqa huquqlarning oʻtishi bilan bogʻliq operatsiyalar, valyuta qimmatliklaridan toʻlov vositasi sifatida foydalanish, valyuta qimmatliklarini Oʻzbekiston Respublikasiga olib kirish, joʻnatish va oʻtkazish, shuningdek Oʻzbekiston Respublikasidan olib chiqish, joʻnatish va oʻtkazish, rezidentlar va norezidentlar oʻrtasida Oʻzbekiston Respublikasi valyutasidagi operatsiyalar;

valyutani tartibga solish – valyuta qimmatliklarining muomalada boʻlish tartibini, valyuta qimmatliklariga egalik qilish, ulardan foydalanish va ularni tasarruf etish qoidalarini belgilash yuzasidan valyutani tartibga solish organining faoliyati;

valyuta qimmatliklari – chet el valyutasi, nominali chet el valyutasida ifodalangan qimmatli qogʻozlar va toʻlov hujjatlari, norezidentlar tomonidan chiqarilgan, nominalga ega boʻlmagan qimmatli qogʻozlar, sof quyma oltin;

chet el valyutasi – muomaladagi hamda chet davlat (chet davlatlar guruhlari) hududida naqd toʻlovning qonuniy vositasi boʻlgan pul belgilari, shuningdek muomaladan chiqarilayotgan yoki muomaladan chiqarilgan, ammo almashtirilishi lozim boʻlgan pul belgilari, chet davlatlarning (chet davlatlar guruhlarining) pul birliklarida hamda xalqaro pul birliklarida yoki hisob-kitob birliklarida bank hisobvaraqlarida va omonatlarida turgan mablagʻlar;

chet el valyutasi bilan bogʻliq boʻlgan hosilaviy moliya vositalari (valyuta derivativlari) – chet el valyutasini sotib olish va sotish boʻyicha shartnomalar boʻlib, ushbu shartnomalar boʻyicha majburiyatlarni bajarish muayyan muddat oʻtgach yoki chet el valyutasining miqdoriga yoxud uning kursi oʻzgarishiga qarab amalga oshiriladi;

Oʻzbekiston Respublikasi valyutasi (milliy valyuta) – Oʻzbekiston Respublikasining pul birligi (soʻm).

5-modda. Ushbu Qonunning asosiy prinsiplari

Ushbu Qonunning asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat:

valyutani tartibga solish hamda valyutani nazorat qilish tizimining yagonaligi;

valyutani tartibga solish va valyutani nazorat qilish sohasidagi davlat siyosatini amalga oshirishda iqtisodiy choralarning ustuvorligi;

rezidentlar va norezidentlarning valyuta operatsiyalariga davlat organlarining qonunga xilof ravishda aralashuviga yoʻl qoʻyilmasligi.

6-modda. Oʻzbekiston Respublikasining rezidentlari va norezidentlari

Oʻzbekiston Respublikasi fuqarolari, shu jumladan xorijdagi Oʻzbekiston Respublikasi fuqarolari, Oʻzbekiston Respublikasida yashash guvohnomasiga ega boʻlgan chet el fuqarolari, Oʻzbekiston Respublikasida yashash guvohnomasiga ega boʻlgan fuqaroligi boʻlmagan shaxslar, Oʻzbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga muvofiq tashkil etilgan barcha yuridik shaxslar, shuningdek ularning Oʻzbekiston Respublikasida va undan tashqarida joylashgan filiallari va vakolatxonalari, Oʻzbekiston Respublikasining diplomatik, savdo va boshqa rasmiy vakolatxonalari, shu jumladan Oʻzbekiston Respublikasidan tashqaridagi diplomatik, savdo  va boshqa rasmiy vakolatxonalari, qarorgohlari Oʻzbekiston Respublikasida joylashgan xalqaro tashkilotlar Oʻzbekiston Respublikasi rezidentlaridir (bundan buyon matnda rezidentlar deb yuritiladi).

Ushbu moddaning birinchi qismiga muvofiq rezident tushunchasi doirasiga kirmaydigan shaxslar Oʻzbekiston Respublikasi norezidentlaridir (bundan buyon matnda norezidentlar deb yuritiladi).

2-bob. Valyutani tartibga solish

7-modda. Valyutani tartibga soluvchi davlat organi

Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki valyutani tartibga soluvchi davlat organidir (bundan buyon matnda Markaziy bank deb yuritiladi).

Markaziy bank oʻz vakolatlari doirasida:

norezidentlar tomonidan Oʻzbekiston Respublikasi hududida, shuningdek rezidentlar tomonidan Oʻzbekiston Respublikasi hududida va uning tashqarisida amal qilinishi majburiy boʻlgan normativ-huquqiy hujjatlarni qabul qiladi;

valyuta operatsiyalarini amalga oshirish qoidalarini belgilaydi;

valyuta birjalari faoliyatini litsenziyalaydi va tartibga soladi;

banklar uchun ochiq valyuta pozitsiyasining limitlarini belgilaydi;

umum eʼtirof etilgan xalqaro amaliyotga muvofiq valyuta operatsiyalarining va tashqi sektorning statistikasini tayyorlaydi hamda eʼlon qiladi;

rezidentlar va norezidentlar tomonidan amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalarini monitoring qilish tartibini belgilaydi, shu jumladan valyutani nazorat qiluvchi organlar bilan birgalikda belgilaydi;

Oʻzbekiston Respublikasi banklari uchun valyuta operatsiyalari hisobi va hisoboti shakllarini hamda ularni taqdim etish tartibi va muddatlarini belgilaydi;

tashqi sektor statistikasini tuzish uchun barcha rezidentlar va norezidentlar tomonidan taqdim etilishi majburiy boʻlgan valyuta operatsiyalarining hisobi va hisoboti shakllarini belgilaydi;

Oʻzbekiston Respublikasi banklarining valyutani tartibga solish toʻgʻrisidagi qonun hujjatlariga rioya etishga doir faoliyatini tartibga solishni va nazorat qilishni amalga oshiradi.

Markaziy bank Oʻzbekiston Respublikasida va uning tashqarisida valyuta operatsiyalarining barcha turlarini amalga oshirish huquqiga ega.

Xulosa

Yurtimizda tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish borasida amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlar va dunyo mamlakatlari bilan olib borilayotgan mustahkam aloqalar natijasida mamlakatimizning eksport salohiyati oshib bormoqda.

Shuningdek, hukumatimiz tomonidan bir qator soliq, bojxona imtiyozlarining yaratilishi, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarilishi milliy mahsulotlarimizni tashqi bozorlarda mustahkam o`rin egallashlari uchun zamin yaratmoqda.

O„zbekistonning 1990–2014-yillardagi tashqi savdo dinamikasi va tarkibi.

O„zbekiston Respublikasining iqtisodiyoti mustaqillik qo„lga kiritilgunga qadar
asosan sobiq Ittifoq respublikalarini xomashyo resurslari bilan ta‟minlashga
yo„naltirilgan edi. Iste‟mol mahsulotlarining asosiy qismini respublikamizda ishlab
chiqarish imkoniyatining mavjudligiga qaramasdan, ular chetdan keltirilar edi.
1990-yilda O„zbekiston tashqi savdo aylanmasi 805,6 million dollarni, jumladan,
eksport 442,7 million dollarni, import 362,9 million dollarni tashkil etgan. Ijobiy
saldo esa 80 million dollar atrofida bo„lgan edi.O„tgan 1991–2011 -yillarda tashqi
savdo aylanmasi 27,1 barobar o„sdi, shu jumladan, eksport hajmi 29,5 barobar,
import 24,2 barobar oshdi. Bu jarayonda tashqi savdoning ijobiy saldosi 53 33
barobar ortib, oltin-valuta zaxiralarining yuqori darajada o„sishi va milliy valuta
barqarorligini ta‟minladi. Eksport va import tarkibi tubdan o„zgardi. O„zbekiston
chetga xomashyo chiqaradigan va tayyor mahsulotlar, asosan iste‟mol tovarlarini
olib kiradigan mamlakatdan bugungi kunga kelib, qo„shilgan qiymati yuqori
bo„lgan tayyor mahsulotlarni eksport qiladigan va texnik hamda texnologik
modernizatsiya qilishga mo„ljallangan yuqori texnologiyalar asosidagi uskunalarni
import qiladigan mamlakatga aylanib bormoqda.