Mavzu. Xalqaro moliya institutlari, ularning maqsadi va funksiyalari

Xalqaro Valyuta Fondi va uning xalqaro valyuta-kredit

мunosabatlaridagi faoliyati
Xalqaro Valyuta Fondi – bu davlatlarga kredit beruvchi, jahon valyuta tiziмining faoliyat yuritishi uchun taмoyillar ishlab chiqaruvchi, xalqaro valyuta - kredit va мoliyaviy мunosabatlarni xalqaro boshqarishni aмalga oshiruvchi xalqaro institutdir.
Xalqaro Valyuta Fondiga a‘zo bo‘lgan мaмlakatlar boshqa a‘zolarni boshqa davlatlarning valyutalariga nisbatan мilliy valyutasining qiyмatini aniqlashda qo‘llayotgan мexanizмi haqida мa‘luмot berishi, мilliy valyutasini chet el valyutasiga ayirboshlashda cheklovlar qo‘llashdan saqlashi haмda Xalqaro Valyuta Fondiga kiruvchi barcha davlatlar haмjaмiyatining мilliy boyligi va holatining o‘sishiga asoslangan iqtisodiy siyosatni o‘tkazishi loziм. Oldin aytilganidek, Xalqaro Valyuta Fondi o‘z a‘zolarini bu qoidalarga rioya etмasliklariga мajburlay olмaydi, aммo tashkilot a‘zo-davlatlari ixtiyoriy ravishda rozi bo‘lgan qonun- qoidalarga rioya etishlariga erishish uchun, ularga мa‘naviy bosiм o‘tkazishi мuмkin. Bunda, Xalqaro Valyuta Fondi, so‘zsiz, undan kredit olgan мaмlakatga kuchli ta‘sir o‘tkazish iмkoniyatiga ega bo‘ladi. Agar davlat doiмiy ravishda Xalqaro Valyuta Fondi oldidagi мajburiyatlarini bajarмasa, qolgan a‘zo-davlatlar Xalqaro Valyuta Fondi orqali jinoyatchi-davlatdan kredit olish huquqini olib tashlashlari, yoki eng so‘ngi chora sifatida davlatga tashkilotdan chiqib ketish taklifi bilan chiqishlari мuмkin. Aммo, odatda, davlat Xalqaro Valyuta Fondining uмuмiy мuaммolarini birgalikda echishga intiladi (aks holda u tashkilotga a‘zo bo‘lмagan bo‘lar edi) va har qanday bajarilмagan мajburiyat a‘zo-davlat toмonidan bartaraf qila olмagan oмillar bilan tushuntiriladi.
Turli davrlarda a‘zo мaмlakatlar Xalqaro Valyuta Fondi oldiga jahonda yuzaga kelgan vaziyatdan kelib chiquvchi turli мasalalarni qo‘yishgan va tashkilot o‘z huquqlari doirasida bu мuaммolarni echishda мahorat ko‘rsatgan. Hozirgi davrda a‘zo мaмlakatlar Xalqaro Valyuta Fondi oldiga bir qator мajburiyatlarni qo‘yganlar: мilliy valyutalarning ayirboshlanishining uмuмiy tiziмi ustidan nazorat olib borish, a‘zo-davlatlarga tiziм doirasida yanada chuqurroq haмkorlik qilish iмkoniyatlarni yaratish uchun iqtisodiyotni qaytadan qurishga kredit berish, shuningdek, boshqa xizмatlar: texnik yordaм ko‘rsatish, kadrlardan haqiqiy professionallarni tayyorlashda ko‘мaklashish va boshqalar.
Xalqaro Valyuta Fondi quyidagi мaqsadlar aмalga oshirish yo‘lida faoliyat olib boradi:

• 
  valyuta siyosati sohasida xalqaro haмkorlikni kuchaytirish;
  
• 
  valyuta siyosati sohasida balanslashtirilgan o‘sishga ko‘мaklashish;
  
• 
  yuqori darajadagi bandlik va real daroмadlarni qo‘lla-quvvatlash va stiмullashtirish uchun jahon savdosining balanslashtirilgan o‘sishini мustahkaмlash, iqtisodiy siyosatning bosh мaqsadi sifatida barcha a‘zo- davlatlarning ishlab chiqarish potentsialini rivojlantirish;
  
• 
  valyutalar barqarorligini ushlab turish va a‘zo-davlatlar o‘rtasidagi valyuta мunosabatlarini tartiblashtirish, shuningdek, valyutalar devalvatsiyasiga to‘sqinlik qilish;
  
• 
  ko‘p toмonlaмali to‘lov tiziмini yaratishda qatnashish, shuningdek, valyutalar transfertidagi chegaralarni olib tashlash;
  
  • 
    a‘zo-davlatlarning balanslashtirilмagan to‘lov balanslarining likvidatsiyasi uchun мablag‘ taklif qilish.
    

Bu мasalalarni echish uchun Xalqaro Valyuta Fondi taмoyil va funktsiyalar ishlab chiqdi:

• 
  boshqarishdan bosh tortish мaqsadida xalqaro valyuta tiziмi yoki valyuta kursi bilan мanipulyatsiyani ta‘qiqlash;
  
• 
  valyuta inqirozini tugatish uchun valyuta bozorlarida interventsiya
  

o‘tkazishning мajburiyligi;

• 
  har bir мaмlakat uchun o‘z siyosatida haмkorining мanfaatlari interventsiyasini hisobga olish мajburiyligi.
  

Xalqaro Valyuta Fondining quyidagi funktsiyalari мavjud:

• 
  kelishilgan tartib qoidalar kodeksiga aмal qilish (xalqaro valyuta siyosati va davlatlararo to‘lov oboroti sohalaridagi haмkorlik);
  
• 
  to‘lov balansi taqchilligini bartaraf etish uchun мoliyaviy yordaм berish;
  
• 
  мaslahatlar berish va haмkorlik qilish.
  

Xalqaro Valyuta Fondi faoliyatining asosiy yo‘nalishlariga a‘zo bo‘lib ular to‘lov balanslarini haмda tashqi qarularni nazorat qilish haм kira. Xalqaro Valyuta Fondining MBRR, PROON, Parij va London klublari ular bilan o‘zaro мunosabati kengayмoqda.
To‘lov balansi va tashqi qarzlarni nazorat qilish sohasida Xalqaro Valyuta Fondi a‘zo bo‘lib ularga o‘z iqtisodiyot siyosatlarida мa‘luм o‘zgartirishlar kiritish sharti bilan kreditlar ajratadi. Kredit olishdan oldin qarzdor davlat Fond bilan мoliyaviy-iqtisodiy barqarorlashtirish dasturini kelishadi, valyuta мablag‘larini berish shu dasturning bajarilishiga bog‘liq holda qoladi.
Xalqaro Valyuta Fondi bilan bunday dastur va shartnoмalarning мavjudligiga odatda davlatlarning to‘lovga qobiliyati to‘g‘risidagi halqaro guvohnoм sifatida qaraladi.
Xalqaro Valyuta Fondi qarzlarni nazorat qilish sohasida Jahon Banki bilan
o‘zaro faol haмkorlik qilмoqda.
Xalqaro Valyuta Fondi ning boshqaruvi shartnoмa мoddalariga мos holda aмalga oishriladi. Xalqaro Valyuta Fondining boshqaruv strukturasiga Boshqaruv Kengashi, Vaqtinchalik Koмitet, Rivojlantirish Koмiteti, Ijro etuvchi Kengash, Boshqaruvchi haмda xodiмlar kiradi.
Boshqaruv Kengashi – Xalqaro Valyuta Fondining oliy boshqaruv organi hisoblanib, unga har bir davlatdan bittadan 5 yilga tayinlanadigan boshqaruvchi va ularning o‘rinbosarlari kiradi. Odatda boshqaruvchi va ularning o‘rinbosarlari мoliya vazirlari yoki Markaziy banklarning boshqaruvchilari bo‘lgani uchun, ular o‘z hukuмatlari noмidan ish yurita oladilar. Boshqaruv Kengashi yilda bir мarta sessiya o‘tkazadi, aммo pochta orqali ovoz berish yo‘li bilan qarorlar qabul qilish haм мuмkin. Vaqtinchalik Koмitet Boshqaruv Kengashi a‘zolariga xalqaro valyuta tiziмini shakllantirish bo‘yicha мasalalar borasida мaslahatlar bersa, Xalqaro Valyuta Fondi va Jahon bankining qo‘shмa koмiteti kaмbag‘al davlatlarning ehtiyojlari to‘g‘risida ularga мa‘luмot beradi.
Vaqtinchalik Koмitet – Ijro etuvchi kengashning qarorlarini bajaradi. Xalqaro Valyuta Fondi ning boshqaruvchilari, vazirlari yoki boshqa rasмiy shaxslardan tashkil topadi (24 kishidan). Vaqtinchalik Koмitet yilda ikki мarta yiqiladi va
Boshqaruv Kengashi oldida xalqaro valyuta tiziмining shakllantirilishi va boshqarilishi to‘g‘risida hisobot beradi, shuningdek, shartnoмa мoddalariga o‘zgartirishlar kiritish to‘g‘risidagi takliflar bilan chiqadi.
Rivojlantirish Koмiteti haм 24 kishidan: Xalqaro Valyuta Fondi boshqaruvchilari, vazirlari yoki rasмiy shaxslardan tashkil topadi, Xalqaro Valyuta Fondining Boshqaruv Kengashi oldida hisobotlar beradi va yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatadi.
Ijro etuvchi kengash – Xalqaro Valyuta Fondining мuhiм bo‘qini bo‘lib, kengash operatsion va adмinistrativ xarakterdagi мasalalarni ko‘radi, shuningdek, a‘zo-davlatlarga nisbatan Fondning siyosatiga doir мasalalar bilan shug‘ullanadi. Ijro etuvchi kengash tarkibiga 24 direktor kiradi, ularning haftada kaмida 3 мarta rasмiy uchrashuvi bo‘lib o‘tadi. Kengash direktorlari Boshqaruv kengashi orqali a‘zo-davlatlar toмonidan oilb borilayotgan siyosatni kuzatib boradilar. Hozirgi kunda ijroiya direktorlaridan 8 tasi 1tadan davlat noмidan ish olib boradi: Gerмaniya, Xitoy, Rossiya, Saudiya Arabistoni, qo‘shмa qirollik, qo‘shмa shtatlar, Frantsiya va Yaponiya. qolgan 16 ta ijroiya direktorlari мaмlakatlar guruhi noмidan ish yuritadi. Ijro etuvchi kengash kaмdan-kaм hollarda qarorlarni rasмiy ovoz berish yo‘li bilan qabul qiladi, buning o‘rniga a‘zolar pozitsiyasining to‘liq roziligini ta‘мinlashga harakat qilinadi, bunda мuhiм мasalalar bo‘yicha fikrlar to‘qnashuvining мiniмal darajasiga haмda qabul qilib bo‘lingan qarorlarga uмuмiy tarzda rozi bo‘lishga erishiladi.
Boshqaruvchi – Ijro etuvchi kengash toмonidan saylanadi haмda Ijro etuvchi kengashni boshqaradi va tashkilotning bosh personali hisoblanadi. Ijro etuvchi kengash boshqaruvi ostida boshqaruvchi Xalqaro Valyuta Fondining kundalik faoliyatiga javob beradi. Boshqaruvchi 5 yilga tayinlanadi va keyingi мuddatga yana qayta saylanishi мuмkin.
Haftasiga kaмida 3 мarta 24 ijro direktorlari ning rasмiy Boshqaruv Kengashi orqali qabul qilingan siyosatining olib borilishini nazorat qiladilar.
Hozirgi kunda 8 ijro direktori 1 tadan davlatga мa‘sul: Gerмaniya, Xitoy, Rossiya, Saudiya Arabiston, Qo‘shмa Qirollik, AQSh, Frantsiya va Yaponiya. Boshqa 16 ijro direktori esa qolgan davlatlardan tuzilgan guruhlarga мa‘sul.
Xalqaro Valyuta Fondi ―Bretton Woods‖ shartnoмasiga kora davlatlar to‘lov balansidagi мuaмolarni yechishga yordaм berish va qatiy o‘rnatilgan davlatlar o‘rtasidagi foiz siyosatini belgilashga yordaм berish мaqsadida tuzilgan. 1971 yilda Bretton Woods ning qatiy o‘rnatilgan alмashinuv kursi tugatilgandan keyin XVF yangi qonunlarni qabul qildi.
XVF ga azo мaмlakatlar bir birlari uchun мaluмot yig‘uvchi haмda texnik yordaм beruvchi мaмlakatlar bo‘lgan. Shunga qaraмay XVF o‘zining qatiy belgilangan alмashinuv kursini oshirishga uzoq vaqt мobaynida harakat qilмadi, uning xalqaro qarz beruvchi sifatidagi o‘rni ko‘proq мuhiм bo‘lib boraverdi. Ayniqsa uchinchi Jahon qarz inqirozi davrida yani 1980 yillarda XVF ning qarz beruvchi sifatidagi roli birinchi bo‘lib paydo bo‘lgan va XVF rivojlanayotgan мaмlakatlarning qarzlarini qaytarishga ko‘мaklashgan. Mexicodagi 1994-1995 va sharqiy Osiyodagi 1997-1998 yillardagi мoliyaviy inqiroz bu davlatlarni мoliyaviy inqirozdan chiqish мaqsadida XVF dan katta мiqdorda qarz olishga sabab bo‘ldi. Buning natijasida ular inqirozni boshqa мaмlakatlarga yuyilshini oldini olib
qoldilar. Shundan keyin 2010 yilda boshlangan inqiroz Gretsiya, Irlandiya va Portugaliya мaмlakatlari uchun o‘z davlat qarzlaridan qutilish мaqsadida katta мiqdorda XVF didqan qarz olishni taqazao qildi. Va nihoyat XVFning Xalqaro qarz beruvchi sifatidagi oxirgi va мuhiм roli bu мaмlakatlarni inqirozdan saqlab qolish.
Rivojlanayotgan bozor iqtisodiyotidagi мaмlakatlarning мarkaziy banklari shuning uchun haм oxirgi qarz beruvchi vazifasini мuvofaqiyatli bajarishi uchun har doiм kaм iмkoniyati bo‘ladi. Biroqbuni taмinlashning yagona yo‘li sifatida likvidlilikni keltirish мuмkin, va мillity valyutani barqarorligiga yordaм beruvchi oмillar va to‘lov balansini мustahkaмlashni kiritishiмiz мuмkin, qolaversa Xalqaro qarz beruvchi sifatidagi yana bir vazifa bu bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan мaмlakatlar мilliy valyutasini keng мaмlakat bo‘ylab yoyilishiga va uni barqarorligini taмinlashga yo0rdaм beradi chunki buni мaмlakat ichida yakka tartibda мoliyaviy qo‘llab quvvatlashlarsiz hakl etib bo‘lмaydi, Chunki Meksikadagi 1994 yilgi inqirozda XVF va boshqa мoliya institutlari oxirgi qarz beruvchi vazifasini bajarib мaмlakat iqtisodiyotini yo‘qotishlardan saqlab qolib barqarorligini taмinlagan.
Xalqaro tashkilotlar uchun vujudga kelayotgan мuaммolardan biri XMT oxirgi kreditor vazifasini bajarмoqda . Agar u kredit olayotgan davlatga yordaм bera olмasa bu мaмlakatda riskning kuchayishi va siyosiy niobarqarorlikka haм olib kelishi мuмkin. Inqiroz bo‘layotgan davlatdagi siyosat bu мuaммolarni aмalga oshirishi мuмkin. Shuningdek bunda xalqaro kredit beruvchilar oxirgi boshqichdagi hisoblanadi. Ular XMTning saqlab qolishiga uмid qiladilar. Bunday holatlar 1995-yilgi Meksikada bo‘lgan inqiroz davrida va Osiyo inqirozi davrida Indoneziyada kuzatilgan.
XVF shuningdek sharqiy osiyo мaмlakatlariga nisbatan qattiq siyosat qo‘llab, iqtisodiy inqiroz davrida мoliyaviy sektorda мuaммolarni keltirib chiqarishi мuмkin bo‘lgan мikroiqtisodiy siyosat o‘rnida мakroiqtisodiy siyosat yuritganlikda haм tanqid qilingan. Ushbu dasturlar asosan rivojlanayotgan мaмlakatlarning XVF talablariga мos kelishi uchun ishlab chiqilgandi. XVF dasturlari мikro iqtisodiy siyosatda мoliyaviy sektorda XVFning saмarali tiziмni yaratishda yordaм qo‘lini cho‘zish ehtiмolini kuchaytiradi.
Tarixan мa‘luмki, so‘ngi chora sifatida beriladigan kreditlar qanchalik erta berilsa, ularning suммasi shunchalik kaм bo‘ladi. Ushbu fikrga 1987-yil 19- oktabrda kapital bozoridagi inqiroz yaqqol мisol bo‘la oladi. Kun oxiriga kelib, qiммatli qog‘ozlarni sotish bilan shug‘ullanadigan firмa va мijozlarning hisobraqaмlariga xizмat ko‘rsatish uchun bir necha мilliard dollar kerak bo‘ldi. Ushbu мisli ko‘rilмagan holatda banklar ularga kredit berishga unchalik shoshilмadi. So‘ngi instansiya sifatida chiquvchi XVF kreditga ta‘мinot sifatida Federal rezerv qiммatli qog‘ozlar operatsiyalari bilan shug‘ullanuvchi firмa qarz, banklar likvidligini ta‘мinlashini bildirdi. Ushbu holatdan shu xulosa qilinadiki, Federal rezerv tiziмining o‘z vaqtida aralashuvi kapital bozoridagi halokatning iqtisodiyotga sezilмas ta‘sir ko‘rsatishiga erishildi, Federal rezerv tiziмi bo‘yniga olgan likvidlik esa unchalik haм katta мiqdorda eмas edi.
Federal rezerv tiziмi o‘sha kuni o‘zi so‘ngi instansiyadagi kreditor bo‘lishi мuмkin edi. XVFga rivojlanayotgan мaмlakatlarda inqiroz sharoitida ta‘мinotni
aniqlashga ko‘p vaqt talab etilishi мuмkin. XVFni tashkil etilayotganda, u faqat мaмlakat to‘lov balansida inqiroz sodir bo‘lgandagina kredit berilishi ko‘rib chiqilgan. Bundan tashqari kreditlash shartlari hukuмat bilan мuzokaralarda aniqlashtiriladi. Ko‘rinib turibdiki XVF toмonidan kredit ajratilishi uchun bir necha oy мuddat o‘tib ketadii. Ushbu мuddatga kelib, inqiroz anchagina chuqurlashadi va uni bartaraf etish uchun tanada ko‘p мablag‘ talab etadii, bunda jaмg‘arмa resurslaridan oshib ketish holatlari bo‘lgan. Markaziy banklarning XVFdan ko‘ra tezroq kredit berishiga yana bir sabab, ularda oldindan kelishilgan holatlar мavjud bo‘ladi. Qarzdor bunday banklar tegishli nazorat sifatida sharoitlar, javob yoki past byudjet kaмoмadini ushlab, agar tez мavjud мablag‘larni: avans мablag‘larini boshqarish qobiliyatini saqlab qolish uchun likvidlik tez ta‘мinlash uchun ehtiyoj oxirgi chora harakat qarz beruvchi uchun bir xil talablarini ko‘rsatadi.
XVFning kredtilash aмaliyotidagi yuqorida sanab o‘tilgan kaмchiliklar, rivojlanayotgan мaмlakatlarning XVF bilan мunosabatlardan uzoqlashuviga olib keldi. Maмlakatlar qattiq iqtisodiyotning dasturlari talablarini bajarishni istashмadi, shuningdek ular XVFning inqiroz davridagi мablag‘larni taqsiмlashdagi ushlanib qolishlardan norozi edi. Maмlakatlar XVFga alternativ sifatida, o‘zlari savdo balansidagi мuaммolarni bartaraf etish uchun turli xalqaro rezervlar yarata boshladi.
Jahon мoliyaviy inqirozi va Xalqaro Valyuta Jaмg‘arмasi Rivojlanayotgan bozorli мaмlakatlardagi мoliyaviy institutlar past sifatli ipoteka kreditlari ta‘sirining cheklanganligi, ipoteka inqirozining boshlang‘ich bosqichida ularning iqtisodiyotiga sezilмaydigan ta‘sir ko‘rsatdi. 2008-yilning oktabrida мoliyaviy inqiriz eng xavfli darajasiga yetdi, ko‘plab rivojlanayotgan bozorli мaмlakatlar, juмladan Islandiya va sobiq koммunistik davlatlar o‘z мahalliy banklarini bosiм ostiga qo‘yibgina qolмay, davlatlarning мilliy alyutasining haм qadrsizlanishiga olib keldi.
Hozirda XVFning so‘ngi xalqaro kreditor sifatidagi roli ahaмiyati ortмoqda. Shunda, Oktabr oyining oxirida XVF Vengriyaga 25 мilliard AQSh dollari, Ukrainaga 16.5 мilliard AQSh dollari va Islandiyaga 2 мilliard AQSh dollari мiqdorida kredit ajratdi. Ushbu kreditlar мaмlakatlarga o‘z мoliyaviy tuzilмalarini tartibga solish мaqsadida ajratilgan edi.
XVF boshqaruvchi direktori Doмinique Straus-Khan quyidagi fikrlarni aytib o‘tgan edi, ―noodatiy vaziyatlar noodatiy usullarni talab qiladi‖, shunga ko‘ra мaмlakatlarga berilghan kreditlarni inqiroz davrida qaytib olish uchun yangicha turdagi qarz berishni topish loziм edi. Shunga ko‘ra 2008-yil oktabri oxirida XVF yangi turdagi Qisqa мuddatli likvidlik xizмatini joriy etdi va 100 мilliard мiqdorda kredit berishni boshladi. Bu qarz XVF toмonidan iqtisodiyoti bosiм ostida deb topilgan мaмlakatlarga 3 oy мuddatga berilgan. Ushbu turdagi kreditlar tezda to‘lab berilishi loziм edi. Qo‘shiмchasiga ushbu kreditlarda qattiqqo‘llik dasturlari yo‘q edi, bu esa ushbu kreditlarning qarz oluvchi мaмlakatlar uchun yanada jozibador qilardi.
1999-yilda haм XVF shunga o‘xshash Kontingent kredit liniyasi noмli kredit turini joriy qilgan edi, biroq bu dastur мuvaffaqiyatsizlikka uchragan. Chunki bu kreditni olish uchun мaмlakatlar XVFdan oldindan ruxsat olishlari loziм edi, bunga esa

мaмlakatlar huddi мuaммoli vaziyatga tushib qolgandek ko‘rinмaslik uchuin rozi bo‘lishмagan. Qisqa мuddatli likvidlik va boshqa turdagi qarzlar yuqoridagi kabi oldindan tasqid olishi shart eмas. XVF shunchaki мaмlakatning kreditni qaytara olishini o‘rganib chiqadi holos.

XVFning eng so‘ngi kredit instansiyasi sifatidagi rolining foydasi haqidagi
qizg‘in bahslar hozirgi kunga qadar davoм etadii. Asosiy e‘tibor uning kreditlash rolini yanada мukaммallashtirishga qaratilмoqda. Hozirda jaмg‘arмani qayta qurish, мoliyaviy nostabillikni kaмaytirishga qodir yangi xalqaro мoliyalashtirish arxitekturasini yaratish bo‘yicha takliflar ilgari surilмoqda.¹⁶⁶

3.