Mavzu: Xalqaro ahvol

Korrupsiya va jinoyatchilik.
1. Insoniyat, mamlakalar va halqlar hayotida XXI asr poyonig yetmoqda. Ichonchim komilki, bizni- xozirgi o’zbekistonda istiqomat qiluvchilarning ko’pchiligini tirikchilik tashvishlari-chinvoqeylik muommolari bilan birga: “Bu yorug’ olamda biz kimmiz va ne bir sir-sinoatmiz, qayoqqa qarab ketyabmiz? Insoniyat yangi-XXI asrga qadam qo’yganida bizning o’rnimiz qayerda va qanday bo’ladi ?”- degan savollar o’ylantirishi tabiiy.

Biz yashayotgan davr qanday xysysiyatlarga ega? So’nggi vaqtlarda jaxonda yuz bergan , dunyoning jo’g’rofiy-siyosiy tuzilishini va xaritasini tubdan yangilagan o’zgarshlar xozirgi zamon va kelajak uchun qanday

tarixiy ahamiyatga molik?. Bular xaqida muloxaza yuritish va ularga to’g’ri boxo berish juda muxim. Dunyo xariytasida yangi mystaqil davlatlar paydo bo’ldi. Ular, hozirgi til bilan aytganda, sosialistik o’tmishga ega bo’lgan, o’z siyosiy mustaqilligini tinch yo’l bilan qo’lga kiritgan davlatlardir. Bu davlarlar mustaqil rivojlanish va ijtimoiy munosabatlarni yangilash yo’lida qadam qo’ydi. Ular dunyodagi boshqa mamlakatlar orasida o’z mavqeyini mustahkamlashga intilmoqda. Tenglar orasida teng bo’lishga, jahon naydonining tarkibiy qismiga aylanishga harakat qilmoqda. Bu davlatlar oldid amuvaffaqiyatsiz, chippakka chiqqan tarixiy tajribaning fojiali oqibatlari qisqa davr ichida bartaraf etish vaziyfasi turibdi. Ular zamonaviy bozor iqtisodiyotiga ega bo’lgan, odamlar munosib turmush kechirishini taminlay oladigan, insonning huquq va erkinliklarini himoya qila oladigan chinakam demokratik jamiyat qurishda myrakkab vaziyfani hal etish zarur. O’zbekiston ham anashunday davlatlar jumlasiga kiradi.

Har bir davlat tarixida yangi ijtimoiy sifat holatiga o’tish, afsuski, korrupsiya jinoyatchilik kabi jirkanch hodisa bilan birga yuz bergan. Shu bilan birga, jinoyatchilikning o’sishi nafaqat islohatlar yo’liga jiddiy to’siq, balkio’tish davrida belgilangan naqsadlarga erishishga hamqatshi bevosita tahdid tug’diradi.

Qan/halik qayg’uli tuyulmasin, jinoyatchilik hammamamlakatlarda va hamma davrlarda bo’lgan. Biroqo’tish davrida uning mazmuni faqat jinoiyqilmish doirasi bilangina chegaralanib qolmaydi. Yangi mustaqil davlatlarda amalgam oshirilayotgan islohotlar orqali amalda mulkni qayta taqsimlash jarayoniyuz bermoqda. Ayni shu hol islohotlarning mohiyatini belgilaydi. Avvalgi tuzimda davlat tomonidan tortib olingan boylik endilikda uni yasagan va o’z mehnati bilan ko’paytirayotganlarga tegishli bo’li shi lozim. Qayta taqsimlashning mohiyati shundadir.

Milli xavsizlikka qarshi yashirin tahdidlarni ko’rib chiqar ekanmiz, ekologik xavsizlik va atrof muhitni muhofaza qilish muammosi alohida etiborga molikdir.

Ochiq etirof etish kerakki, uzoq yillar mobaynida eski mamuriy-buyruqbozlik tizimi sharoitida bu muammo bilan jiddiy shug’ullanilmagan. Aniqrog’i, bu muammo ayrim jonkuyar olimlar uchungina tadqiqot manbai, o’z mamlakatlarining kelajagiga, tabiiy boyliklari saqlanib qolishiga befarq qaramagan, bu haqida qattiq tashvish chekkan odamlarning esa “qalb nidosi” bo’lib kelgan.

Biroq ularning vijdoniga, fuqorolik burchiga, nihoyat, aql-idrokka davatlari to’ralashib ketgan sovet-partiya amaldorlarining sovuq, hatto aytishmumkinki, surbetlarcha loqaydligiga duch kelavergan. Bunga ajablanmasa ham ham bo’ladi. Tabiiay va mineral- xom ashyo zaxiralaridan vaxshilarcha, ekstensiv usulda juda katta harajatlar va isrofgarcholiklar bilan foydalanishga asoslangan satsalistik xo’jalik yuritish tizimining butun moxiyatiga mamlakat ihtiyoridagi beqiyos boyliklarga avaylab munosabatda bo’lish g’oyasi butunlay yot edi. Aksincha, boyliklardan bunday foydalanish ikki tuzumning iqtisodiy musobaqasida mamlakatning asosiy dastagi, eksport imkoniyatlarining negizi bo’lib keldi.

Iqtisodiyotni rivojlantirishdagi bosh maqsad ekstentiv omillarga qaratilgan edi. Tabiiyki, bunday sharitda yashirin boyliklardan oqilona foydalanishini tartibga soladigan, tabiyatning, atrof muhitning himoya qilinishini kafolatlatlaydigan biron-bir meyorlar va qoidalarga roiya qilish haqida gap ham bo’lishi mumkin emas edi. Tabiatni muhofaza qilish tadbirlariga arzimas darajasa kam mablag’ ajratilardi. Bu mablag’ tabiatga yetkazilayotgan zararning mingdan bir qismini ham qoplamas edi. O’rmonlar o’ylamay-njetmay, vahshilarcha kesib tashlanar edi. Yoqilg’i va mineral xom ashyo zahiralari real ehtiyoj bilan taqqoslanmagan holda judda ko’p miqdorda qazib olinganidan ko’pchilik qismini qayta ishlanmagan chiqitlar sifaida uyilib yotar edi. Tabiyatni muhofaza qiluvchi eng oddiy tozalash inshoatlariga ega bo’lmagan bahaybat sanoat korxonalari faol bunyod etilgan. Natijada barcha zaharli va zararli sanoat chiqindilari ulkan hovo kengliklarini, suv havzalarini, yer maydonlarini ifloslantirdugan bo’ldi. O’z Ko’lami zihatdan beqiyos darajada katta gidroenergetika loyihalarining ro’yobga chiqarish, transport kamunikatsiyalarini (BAM, Turksib kabi temir yo’llarini, avtamabil, neft gaz magistrallarini va irrigatsiya tarmoqlarini) bunyod etish nafaqat tabiiy zaxiralarini qashshoqlantirdi.

Butun boshli punktlarining yo’q bo’lib ketishga, ekologik muozanat, iqlim, odamlarning hayot va faoliyat sharitlarining buzilishiga ham olib keldi.

Respublikamizning 447, 4 ming kv. km ortiq bo’lgan umumiy maydoning atogi 10% ni ekin maydonlari tashkil etadi . AYNI chog’daO’zbekiston egallab turgan maydonning ancha qismini Qoraqum, Qizilqum, Ustyurt kabicho’lva yarim cho’l yerlar tashkiletadi. Ayniqsa, qishloq xo’jalik maqsadlarida foydalanilayotgan yer maydonlarigato’g’ri keladigan demografik yuk hozirning o’zidayoq o’ta salmoqli. Markaziy Osiyo mamlakatlari orasida O’zbekiston aholining zichligi ayniqsayuqori bo’lib, 1 kv. km. 51. 4 kishi to’g’ri keladi, holbuki, bu raqam Qozog’iston-6. 1, Qirg’izistonda-22, 7, Turkmanistonda-9. 4 ni tashkiletadi. Respublikamizda har bir odamga 0. 17 gektar ekin maydoni to’g’ri kelsa Qozog’istonda-1. 54, Qirg’izistonda-0. 26, Ukrainada -0. 59, Rossiyada 0. 67 gektar ekin maydoni to’g’ri keladi. Barchaaholining yarrmidan ko’prog’I qishloq joylarida yashayotganligini hisobga olsak, dadil aytish mumkinki, bizning qishloqlarimizda inson zaxiralarning nisbiy ortiqligiemas, balki mutloq ortiqligiyaqqol ko’zga tashlanadi.

Bizda aholining o’sishi nisbatan yuqori bo’lib, urbanizatsiya va hosildor yerlarni shaharlarni rivojlantirishga, uy-joy qurishga, yangi korxonalar, muhandislikhamda transport mommuhikatsiyalari barpo etishga ajratib berish jarayonlari jadal bormoqda. Shuni hisobga olsak, yaqin yillar ichida, hatto XXI asr arafasidayoq yer zaxiralari bilan taninlanlanish muommosi yanada keskinlashishishi mumkin.

3. Tarix millatning haqiyqiy tarbiyachisiga aylanib bormoqda. Buyuk ajdodlari ishlari vajasoratlaritarixi xotiramizni jonlantirib, yangi fuqorolik shakkilantirmoqda. Axloqiy tarbiya va ibrat manbaiga aylanmoqda.

Markaziy Osiyo tarixida siyosiy aql-idrokbilan manaviy jasoratni, diniy dunyoqarash bilan qomusiy bilimdonlikni o’zida mujassam etgan buyuk arboblar ko’p bo’lgan.

Imom Buhoriy, Imom Termiziy, Xoja Bahouddin Naqshband, Xoja Ahmad Yassaviy, Al Xorazimiy, Beruniy, ibn Sino, Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Zahiriddin Bobur va boshqa ko’plab buyuk ajdodlarimiz milliy madaniyatimizni rivojlantirishga Ulkan hissa qo’shdilar, halqimizning milliy iftihori bo’lib qoldilar. Ularning nomlari, jaxon sivilizatsiyasi taraqiyotida qo’shgan buyuk hissalari hozirgi kunda butun dunyoga malum.

Amir Temur yubeliyening bayram qilinishi haqida alohida to’htalib o’tmoq- chiman. O’tgan yillar dovomida “bosqinchi” Temur “vayron qiluvchi” Temur haqida o’qigan va eshitgan vaqtimizda necha bor o’zimizga o’zimiz: “qanday qilib uning davrida ona zaminimizga madaniyat va iqtisodiyot bu qadar ri- vojlangan, ravnaq topgan ekan ?”, degan sovol berar edik. Mustaillikka erish- ganimizdan keyingina biz buyuk ajdodimizning hurmatini o’rniga qo’ya oldik. Bizning bu intilishlarimizning Markaziy Osyodagi qo’shnilarimiz, madaniy xalqaro hamjamiyat qo’llab- quvvatladi. Bu hol tasodifan emas- sohib qiron Amir Temur shaxsining ajdodlari bo’lmish faqat bizning emas butun marifiy insoniyatning boyligidur.

4. Zarur shart-sharitlar yaratmay, inson manfaatlarini ro’yobga chiqarishning tasirchan vositasini vujudga keltirmay, bu manfatlarni faol harakatlantiruvchi kuch sifatida ishga silmay turib, biz yangilanish va taraqqiyot yo’lidan aniq maqsadni ko’zlagan holda va tinimsiz ilgarilab bora olmaymiz.

Bu oddiy haqiqatni teran anglab olmog’imiz lozim. Shu bois inson va korhonalarning, barcha xo’jalik yurituvchi subektlarinig iqtisodiy erkinligining taminlash zarur shart-sharitlar yaratilishi darkor. Islohatlar chuqirlashib, bozor iqtisodiyoti tomon ilgarilab brogan sari ijtimoiy siyosatning ustuvor jihatlari ham, aholini ijtimoiy himoyalash va qo’llab- quvvatlash chora – tadbirlari ham o’zgarib bormoqda. Turli bosqichlarda davlat tomnidan tartibga solish usullari va uslub- larining keng vositalaridan foydalanilmoqda. Bular orasida muntazam suratda qayta ko’rib turilgan ish haqi pensiya, stependiya, nafaqalarning miqdoridan iborat bevosita pul to’lovlari ham, imtiyozlar, tavar to’lovlari, dotadsiyalar va subsidiyalar sifatidagi bevosita pul to’lovlari ham bor.

Xulosa: Hozirgi dunyo xavsizlik va barqarorlik faqat harbiy-siyosiy jihatlarnigina nazarda tutib qolmaydi. Iqtisodiy, ekologik va madaniy jabhalar ham juda muhim bo’lib, xoh mintaqa bo’lsin, xoh butun sayyoramiz bo’lsin-bizning tinch va gullab yashnayotgan umumiy uyimiz ana shulardan tashkil topadi.