Mavzu: Xalqaro ahvol

I. BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINI TASHQI SAVDO SIYOSATI VA UNI ASOSIY STRATEGIYASI


1.1.O’zbekiston Respublikasida tashqi savdoni tarifi orqali boshqarishni takomillashtirish.

Mustakillikka erishgandan so’ng Uzbekiston o’z manfaatlaridan kelib chiqqan xolda o’zining tashqi iqtisodiy va jumladan, tashqi savdo aloqalarini belgilab beruvchi xuquqiy bazani shakllantira boshlab, uni doimiy takomillashtirib bordi.

Tashqi savdoni tarif orqali tartibga solishga qilingan ilk axamiyatli qadam O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 1992 yilning 24 iyulida «Tashqi iqtisodiy faoliyatni ragbatlantirish, Uzbekiston Respublikasiga chet el investitsiyalarini jalb kilish va ularni ximoya etish tugrisida» gi Farmonining kabul kilinishi buldi. Ichki bozorni kundalik extiyoj mollari bilan tuldirish maksadida mazkur farmon bilan 1994 yilning 1 yanvarigacha olib kiritilayotgan xalk iste’mol mollari, ozik-ovkat, dori-darmon, tibbiy texnika va uskunalar, ularni ishlab chikarish uchun butlovchi kismlar va xom ashyo boj tulashdan ozod etilishi belgilandi. Farmon bilan Bojxona kumitasiga Moliya vazirligi bilan birga boj tariflarining differentsiatsiyalangan yangi stavkalarini va ularni undirish tartibini ishlab chikish yuklatildi. Farmon bilan boj tulashdan ozod kilingan tovarlar ruyxati xam tasdiklandi.
Mazkur Farmon yuzasidan Vazirlar Maxkamasi 1992 yilning 21 oktyabrida «Tashki iktisodiy faoliyatni ragbatlantirish, chet el investitsiyalarini jalb etish va ularni ximoya kilish chora-tadbirlari tugrisida» gi 485-sonli karorini kabul kildi. Mazkur karor bilan materiallar va xom-ashyoni eksport, import kilish vaktinchalik boj stavkalari tasdiklandi. Jumladan, eksport boji stavkalari jami bulib 70 tovar guruxiga nisbatan joriy etilib, ruyxatga kirmagan tovarlar uchun boj stavkasi 1%, eng past stavka meva-sabzavot, notukima matolar, zarduz matolar, keramika va chinni buyumlar xamda kiyim-kechakka nisbatan 2%, eng yukori stavka usimlik yogi uchun 30% va rangli metall bulaklari uchun 40%, tekstil tovarlarga nisbatan 3% va 5%, boshka tovarlarga 7%, 10%, 15%, 20% mikdorida belgilandi. Kupchilik tovar turlariga nisbatan belgilangan eksport boji stavkalari nisbatan past – 3-5% atrofida bulib urtacha stavka taxminan 5-10%ni tashkil etdi.
Import uchun boj stavkalarining aloxida minimal va maksimal kursatkichlari joriy eildi. Minimal stavkalar Uzbekiston savdo-iktisodiy alokalarda eng kup kulaylik berish tartibini kullayotgan mamlakatlarda ishlab chikarilgan tovarlar importiga nisbatan, maksimal stavkalar esa bunday tartibni kullamayotgan davlatlarda ishlab chikarilgan tovarlar importiga nisbatan kullanilishi belgilandi. Karorga kura, ruyxatga kiritilmagan tovar turlariga nisbatan import boji minimal stavkasining kursatkichi 1% maksimal stavkasining kursatkichi 3% mikdorida belgilandi.
Import bojining eng past, minimal 2% va maksimal 5% stavkasi ovoz kuchaytirgichlar va magnitofonlarga nisbatan, eng yukori, minimal 25% va maksimal 35% va 40% stavkalari esa alkogolli ichimliklarga nisbatan belgilangan. Boj stavkalarining urtacha minimal va maksimal kursatkichlari 5% va 10% ni tashkil etdi. Minimal stavkalar kursatkichlari 2%, 3%, 5%, 10%, 15% va 25%, maksimal bojlar stavkasi esa 5%, 7%, 10%, 35% va 40% dan iborat buldi.
1994 yilning 21 yanvarida Uzbekiston Respublikasi Prezidenti «Iktisodiy isloxotlarni chukurlashtirish, xususiy mulkni ximoya kilish va tadbirkorlikni kullab-kuvvatlash tugrisida» gi Farmonni kabul kilib, unda 1995 yilning 1 iyuligacha Uzbekiston Respublkasiga olib kiritilayotgan barcha turdagi tovarlar uchun import bojlari bekor kilindi.Farmon bilan tovarlarning eksportiga vaktinchalik boj stavkalari ruyxati tasdiklandi. Unga kura, eksport boji stavkasining eng baland 100% ko’rsatkichi san’at asarlari, kollektsiya buyumlari va antikvariant uchun, 50% stavka kimmatbaxo metall va toshlar xamda ulardan yasalgan buyumlar, kogoz maxsulotlari, gugurt, duradgorlik buyumlari va boshka kupchilik tovarlar uchun belgilandi. Eng past 5% stavka esa paxta tolasi va uning chikindilari, ipak kurti, shoyi xom ashyosi va chikindilariga nisbatan belgilandi. Kolgan tovarlarga nisbatan boj stavkasining 10%, 15%, 20%, 30% va 40% kursatkichlari belgilanib, uning urtacha kursatkichi nisbatan yukori bulib, urta mikdorda 30% tashkil etdi.
Tashki savdoni tariflar orkali boshkarishga utishdagi muxim boskich 1995 yilning 19 iyulida «Uzbekiston Respublikasida tashki iktisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirish tugrisida» gi Farmonning kabul kilinishi buldi. Tashki iktisodiy faoliyatni erkinlashtirish jarayonini jonlashtirish maksadida tashki iktisodiy alokalarni erkinlashtirishning bundan keyingi yunalishi tashki savdoni notarif usullar bilan boshkarishdan boskichma-boskich tarif usullari orkali boshkarishga utishdan iboratligi belgilandi.
Farmon bilan Vazirlar Maxkamasiga tegishli muddat ichida tashki savdoni tarif va notarif usullar orkali boshkarish tartibini belgilovchi tegishli karor kabul kilib, unda kvotalashtirilgan va litsenziyalashtirilgan tovarlarning ruyxatini kiskartirishni kuzda tutish topshirildi. Shuningdek, tashki savdoni tariflar orkali boshkarish masalalarini tezkorlik bilan xal etish maksadida boj tariflari stavkalarini kurib chikadigan idoralararo komissiya tuzish belgilanib, unga zarurati tugilganda Vazirlar Maxkamasiga boj tarifi stavkalarini uzgartirish buyicha takliflar kiritish vazifasi yuklatildi.
Farmon bilan shuningdek, 1994 yil 21 yanvar Farmoni bilan belgilangan tovarlar importining boj tulashdan ozod kilinganligini 1995 yilning 1 oktyabrigacha uzaytirildi.
Mazkur Farmonning ijrosi yuzasidan 1995 yilning 25 iyulida Vazirlar Maxkamasi «Tashki iktisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirish va takomillashtirish chora-tadbirlari tugrisida» 287-sonli karorni kabul kildi. Tashki savdoni notarif usullar bilan boshkarishdan tariflar orkali boshkarishga utish uchun shart-sharoitni ta’minlash maksadida karor bilan 1995 yilning 1 oktyabridan boshlab yangi import va eksport boji stavkalari joriy etilishi belgilandi. Shuningdek, mazkur karor bilan belgilangan import boji stavkalari, Uzbekisto savdo-iktisodiy faoliyatida eng kulaylik berish tartibini kullayotgan mamlakatlarda ishlab chikarilgan tovarlardan undirilishi, bunday tartibni kullamayotgan mamlakatlarda ishlab chikarilgan tovarlardan esa boj stavkalarini ikki marta kupaytirilgan mikdorda undirilishi belgilandi.
Karorga kura, jami bulib 97 tovar guruxiga nisbatan eksport boji belgilanib, bojning eng past 5% stavkasi gullar, korakul terisi, kandilar, paxta tolasi va uning chikindilari, tabiiy gaz, neft moylari chikindilari va viskoza tolalariga nisbatan, eng baland 100% stavkasi tabiiy asal, kartoshka, shisha idishlar, gugurt va san’at asarlariga nisbatan belgilandi. Kolgan tovarlarga nisbatan boj stavkasining 10%,15%, 20%,25%,30%, 40% va 50% kursatkichlari belgilanib, uning urtacha kursatkichi nisbatan yukori bulib, urta mikdorda 40-50%ni tashkil etdi.
Import boji 50dan ortik tovar guruxiga nisbatan belgilanib, bojning eng past 5% stavkasi meva sharbatlari, kiyim-kechak, takinchoklar, telefon apparatlari va boshka tovarlarga nisbatan, eng baland 50% stavkasi tomat maxsulotlari va gilamlarga nisbatan, kolgan tovarlarga nisbatan 10%, 20% va 15% mikdorida belgilandi. Belgilangan import boji stavkalari kursatkichi nisbatan past bulib, urta mikdorda 15% ni tashkil etdi.