Mavzu: Viruslarning tabiati xaqida tushuncha

Viruslarning ximiyaviy tarkibi va tuzilishi. 
Viruslar tabiatda ikki xil 1.xujayradan tashqarida- virion.2. xujayra ichida 
vegetativ shaklida bo‘ladi.Viruslar xo‘jayinxujayrasiga kirguncha yirik molekula 
shaklida bo‘lib, xujaraga kirgach tirik sistemaga aylanadi.Virus xujayra tuzilishiga 
ega bo‘lmagan juda kichik zarrachadir, ularning shakli turlicha: sharsimon, 
tayoqchasimon, kubsimon, spermazoid va ikosaidir.To‘liq shakllangan virus 
zarrachasi virion deb ataladi. U nuklein kislota va oqsil qobig‘idan iborat. Kapsid 
oqsil molekulalari kapsomerlardan tuzilgan.Viruslar kattaligi 20 dan 350 nm gacha 
bo‘ladi. Ularni filtrlash, ultratsentrofugalash, diffuziya qilish va elektron 
mikroskop orqali uzunligini aniqlash mumkin. 
3,1-rasm
 
Viruslar sun’iy oziq muxitlarida o‘smaydi. Viruslarning ko‘payishi 
bakteriyalardan farq qiladi va ular binar, kurtaklanib ko‘payishi kuzatiladi. 
Ko‘payish fazalari bosqichma bosqich boradi. 
Adsorbsiya. 
Virusning xujayra ichiga kirishi. 
Virionlarning echinishi. 

---

Virus genomining transkripsiya va reproduksiyasi amalga oshadi. 
Virionnnig yig‘ilishi. 
Virus zarralarining xujayradan chiqishi. 
Viruslarni o‘stirish uchun tirik organizmlar-sezgir xayvon organizmlaridan, tovuq 
embrionidan, to‘qima kulturalaridan foydalaniladi. 
 
Viruslarni o‘stirish usullari va ozuqa muxitlari 
Virusning hujayraga kirishi va infektsion jarayon davrlari: Adsorbtsiya. Virus 
DNK sining sintezi. Virus RNK si sintezi. Konservativ va yarim konservativ 
replikatsiya. Virus zarrasining etilishi. 
Hujayraga virus yuqtirilgandan so`ng, virus zarrachasi hujayra ichida 
ko`payadi va o`ziga o`xshash millionlab virus zarrachalarini hosil qiladi yoki 
hujayra irsiy moddasi bilan virus irsiy moddasi bilashib, ma'lum vaqtgacha virus 
zarralari hosil bo`lmay hujayra normal hayot kechirishi mumkin.
3,2-rasm
 
Virus hujayrada ma'lum vaqtgacha o`zini namoyon eta olmaydi. Ammo 
birorta tashqi ta'sir (ultrabinafsha nurlar, rentgen nurlari, kimyoviy moddalar) 
natijasida, virus nuklein kislota hujayra DNK sidan ajralib, ko`payib, o`ziga 
o`xshash virus zarrachalarini hosil qilishi mumkin.
Virusning hujayraga kirishidan to ko`payishigacha bo`lgan davrni bir necha 
bo`laklarga bo`lib tekshiriladi. Birinchi davr-latent davri. Bu davrda virus 
zarrachalarining soni o`zgarmaydi. Latent davrining birinchi yarmida virus 
zarrachalari hujayrada umuman uchramaydi va davr eklipis (yo`qolish) deyiladi. 
Ikkinchi davr-virus zarrachalari sonining oshish davridir. Bu davr virus zarralari 
hujayradan chiqishi bilan tugaydi. Virus
 
hujayraga yuqtirilganda, dastlab virus 
zarrachasi hujayra yuzasiga yopishadi, ya'ni adsorbtsiyalanadi. Bu protsess ham 
spetsifik 
xususiyatga 
ega 
bo`lib, 
bir 
virus 
hamma 
hujayraga
 
ham 
adsorbtsiyalanavermaydi, balki ma'lum hujayragagina adsorbtsiyalanadi. 
Adsorbtsiyalanish jarayonida hujayra va virusning ayrim qismlari-
retseptorlariishtirok etadi, ya'nivirus, hujayraga kirish uchun uning retseptori 
hujayra retseptorlari bilan bog`lanishi kerak. Masalan: T-bakteriofagning 

---

retseptorlari uning o`simta, to`g`irirog`i dum qismdagi fibrillarida joylashgan. T-
bakteriofaglari singari, maxsus adsorbtsiyalanish qismlari bo`lmagan, sferasimon 
va boshqa viruslarda shu virus zarrachalaridagi muayyan kimyoviy guruhlar 
retseptor deb qabul qilingan. Ammo, shu vaqtgacha birorta virus retseptorining 
kimyoviy tuzilishi aniqlangan emas. 
T-bakteriofagi hujayraga kirish paytida, o`zining fibrillari bilan hujayra 
devoriga yopishadi va dum qismidagi bazal plastinkada joylashgan "probka" 
yo`qoladi. So`ngra, o`simtaning oqsil pardasi qisqara boshlaydi, o`simta o`zga 
hujayra devorini teshadi va fag DNK si hujayraga oqib o`tadi.
Viruslarning hujayraga kirishidagi yana biri yo`l pinotsitoz usulidir. Bu usul 
chechak viruslarida qayd etilgan. Virus hujayraga yopishgandan so`ng hujayra 
membranasi virus ichiga botib kiradi va hujayra ustidagi virus hujayra ichiga kirib 
qoladi. Hujayra gidrolitikfermentlari ta'sirida virus zarrasidagi oqsil va 
fosfolipidlar parc 
halanadi. Ozod bo`lgan nukleoproteid tarkibidagi DNK,
hujayradagi "echintiruvchi" fermentldar vositasida ajraladi.