Мавзу: Вақтинча меҳнатга лаёқатсизликнинг олдини олишнинг иқтисодий самараси

Мавзу: Вақтинча меҳнатга лаёқатсизликнинг олдини олишнинг иқтисодий самараси.
Ҳукумат томонидан аҳолини иқтисодий - ижтимоий муҳофаза қилиш, меҳнаткашлар саломатлигини сақлаш бўйича олиб борилаётган ишларда ижтимоий суғурта ва ижтимоий таъминот муҳим аҳамиятга эга.
Иккала ижтимоий мухофаза шаклларининг мазмуни асосан бир хил бўлиб, меҳнаткашлар у ёки бу сабабларга кўра иш қобилиятини йўқотганда, иш ҳақи олмаган тақдирда жамият истеъмол фондлари орқали уларни моддий маблағ билан таъминлашдан иборат.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясида (37 модда) «Ҳар бир шахс меҳнат қилиш, эркин касб танлаш, адолатли меҳнат шароитларида ишлаш ва қонунда кўрсатилган тартибда ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқига эгадир» (39 модда) «Ҳар ким қариганда, меҳнат лаёқатини йуқотганда, шунингдек боқувчисидан маҳрум бўлганда ва қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда ижтимоий таъминот ҳуқуқига эга» ва «Вояга етмаганлар, меҳнатга лаёқатсизлар ва ёлғиз кексаларнинг ҳуқуқлари давлат ҳимоясидадир» деб белгилаб қўйилган.
Меҳнатга лаёқатлилик деганда - инсон организми жисмоний ва руҳий жиҳатидан ишни маълум ҳажмда ва сифатда бажара олиш имконияти тушунилади.
Экспертиза ташкилотларининг асосий вазифаси ишчи ходимларни нафақат меҳнат, иш қобилиятини аниқлаш эмас, балки саломатлиги, иш қобилиятини тезроқ тиклаш, шунингдек, иш қобилияти чегараланган шахсларни, уларни соғлиғига путур етказмаган ҳолда улардан ишлаб чикаришда тўлиқ ва рационал фойдаланишда имкониятни аниқлашдир.
Шифокорлар олдида ишчи, хизматчиларни бирор бир хасталик, бахтсиз ҳодиса ва бошқа сабабларга кўра иш қобилиятини умуман йўқотганлигини ёки касбга лаёқатли эмаслигини аниқлаш масаласини ҳал қилиш ётади.
Врачлик меҳнат экспертизасини муҳим вазифаси бўлиб, инсоннинг саломатлигини тиклаш ва яхшилашга қаратилган даволаш ва бошқа тадбирларни белгилашдир.
Меҳнат лаёқатсизлигини тасдиқланиши меҳнаткашларга ижтимоий суғурта фонди ҳисобидан моддий таъминланишни, даволаниш, иш билан таъминлаш кафолатини беради.
Шундай қилиб, меҳнатга лаёқатсизликни текшириш тиббий -биологик, ижтимоий ва юридик аҳамиятга эга, бу эса шифокорларга катта маъсулият юклайди. Иш кобилиятини йуқотишга кўп ҳолларда хасталик ёки жароҳатланишлар сабаб бўлади. Лекин одатдаги иш жараёнини бажаришга ҳалақит бермайдиган функционал ўзгаришларни келтириб чиқарган касаллик ёки жароҳатлар, ишдан озод қилишга асос бўла олмайди. Айрим ҳолларда вақтинчалик иш шароитини ёки характерини алмаштириш ишчиларда иш қобилиятини йўқотишни олдини олади. Меҳнатга лаёқатсизлик икки хил бўлади:

1. 
   Вақтинчалик айрим хасталиклар туфайли касблари бўйича меҳнат вазифасини вақтинча бажара олмаслик. Бу ўткинчи характерга эга ва
   вақтинчалик меҳнатга лаёкатсизлик дейилади.
   
2. 
   Доимий - ёки узоқ муддатли меҳнат қобилиятини йўқотиш бўлиб, ногиронликка олиб келади. Ногиронлик туфайли одамлар узоқ муддат давомида ёки бир умр меҳнатга лаёкатсиз бўлиб қолиши мумкин.
   

Иш қобилиятини йўқотиш даражасига қараб, қисман ёки тўлиқ меҳнатга лаёқатсизлик фарқланади. Тўлиқ меҳнатга лаёкатсизликда одам ҳеч қандай ишни бажара олмаслиги ва махсус даволаш тартибига мухтожликдир. Қисман меҳнатга лаёкатсизликда эса, вазифаси ёки касби бўйича ишни бажара олмаслигидир ёки иш ҳажми чегараланишидир.
Мулкчиликнинг шаклидан қатъий назар, муассасаларда шартнома асосида ишловчи ва хусусий тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи, фуқароларнинг вақтинча меҳнатга лаёқатсизлиги меҳнатга лаёқатсизлик варақаси билан, баъзи ҳолатларда эса Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан тасдиқланган шаклдаги маълумотномлар билан тасдиқланади.
“Мехнатга лаёқатсизлик варақалари ва тиббий маълумотномалар бериш тартиби тўғрисида”деб аталган 19 январ 2000 йилда №873 Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни Сақлаш Вазири томонидан тасдиқланган йўриқнома бўйича ва Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирининг 2002 йил 1 апрелдаги 21-сон буйруғи билан врачлик меҳнат экспертизаси амбулатория-поликлиника муассасаларида, ихтисослаштирилган диспансерларда, ВКК (врачлик консультив комиссияси) ва даволовчи врач томонидан ўтказилади.