Mavzu: Uyushgan gap va uning lisoniy tizimdagi o'rni

UYuShIQ QISMLI QO’ShMA GAPLAR

Ma’lumki, qo’shma gap ikki va undan ortiq kismli bo’ladi. Ikkidan ortiq qism (komponent)li qo’shma gapni murakkab qo’shma gap deymiz. Uyushiq qismli qo’shma gaplar ana shu qo’shma gapning bir ko’rinishi hisoblanadi, Uyushiq qismli qo’shma gaplar, uyushiq bo’lakli sodda gaplardek, keng miqyosda o’rganilmagan. Shuning uchun uning o’ziga xos xususiyatlari ochilganicha yo’q. Biz ham hozir uni mukammal sharhlab bermoqchi emasmiz, chunki u maxsus tekshirishni talab etadi.
An’anaviy sintaksisimiz nuqtai nazaridan beriladigan bu tavsifimizdan asosiy maqsad an’anaviy sintaktik tahlilimizga "uyushgan gap" ("uyushiq qismli qo’shma gap") atamalari ostida tushuniladigan hodisalardan o’zimizning
"uyushgan gap" atamamizning mazmuni va bu atama bilan nomlanadigan hodisaning "uyushiq gap" (uyushiq qismli qo’shma gap)lardan shakl, qurilish, mazmun va mohiyat jihatdan tub farqlarini bo’rtgarish, "uyushgan gaplar" mohiyatan uyushiq gaplardan tamoman boshqa narsa ekanligiga tadqiqotchilar
dikqatini jalb qilishdir. Yana takror va takror aytishimiz kerakki, an’anaviy tahlildagi uyushiq gaplarni o’rganish bizning vazifamiz va maqsadimiz emas. Bizning maqsadimiz gap qurilishiga shakl-vazifa xususiyatlari asosida yondashilganda yuzaga chiqqan va biz "uyushgan gap"lar deb atagan narsaning mohiyati hamda bu mohiyat ko’rinishlarini tavsiflashdir, shu
bilan birga "uyushgan gap"larning — "uyushiq gap" (uyushiq qism)lardan qanchalik keskin va tubdan farq qilishini bo’rtshrishdir. An’anaviy sintaktik tahlil asoslari nuqtai nazaridan o’zbek tilida uyushiq gaplarning tur va ko’rinishlari ustida to’xtalish esa, an’anaviy sintaksisimizda uyushiq gaplarni (uyushiq qismli qo’shma gaplarni) juda kam o’rganilishi bilai bog’liqdir. Bir so’z bilan aytganda, biz bu bo’limchada ananaviy sintaktik tahlildagi uyushiq gap haqidagi ta’limotni mantiqiy nihoyasiga etkazamiz va o’shandan keyingina sintaktik tahlilimiz uchun tamoman yangi narsa bo’lgan va biz — "uyushgan gap" (lar) deb nomlagan hodisalarimiz tahliliga o’tamiz. Demak, navbatdagi vazifamiz (an’anaviy sintaksisimizdagi) uyushiq gaplar haqidagi ta’limotni nihoyasiga etkazishdir.Qo’shma gapning uyushiq qismlari ham, xuddi sodda gapning uyushiq bo’laklaridek, asosan, sanash ohangi bilan aytiladi.Bunday qismlar grammatik jihatdan o’zaro teng bo’lib, o’zlari uchun umumiy bo’lgan birlikka (elementga), umumiy qism (komponent)ga ergashadi, umumiy qism (komponent)ning biror bo’lagini izohlaydi. Agar izohlanuvchi mavjud bo’lmasa, umumiy qismni butunicha izohlaydi. Uyushiq qismlari, xuddi soda gapning uyushiq bo’laklaridek, umumiy qism (komponent)ga ergashadi yoki uni ergashtirib keladi. Agar bosh gap uyushib kelsa, ular uchun ergash gap umumiy qism hisoblanadi. Agar ergash gap uyushib kelsa, ular uchun bosh gap umumiy qism sanaladi. Agar bosh va ergash gaplar bir paytda uyushib kelsa, har bir bosh gap ergash gapning hammasi uchun umumiy bo’ladi. Qo’shma gapning uyushiq komponentlari, ko’pincha, bir jinsli bo’lib, tenglanish ohangi va teng bog’lovchilar yordamida birikadi. Teng bog’lovchilar oxirgi qismlarni biriktirib bog’lasa, sanashning tugallanganligini, xulosalashni ifoda etadi. Masalan: Qirg’in qurollari yo’qotilsa, osmonimiz musaffoligi ta’minlanadi, xalqimiz osoyishtaligi va tuprog’imiz yanada farovon bo’ladi (Gazetadan). Bu gap to’rt qismli qo’shma gap bo’lib, birinchisi ergash gap, ikkinchi, uchinchi, to’rtinchisi bosh gap. Bosh gapning keyingi ikkitasi "va" bog’lovchisi yordamida birikadi va bu bog’lovchi sanashning tugallanganligini ko’rsatadi.