УСМАЛАРНИ РИВОЖЛАНИШ САБАБЛАРИ ВА ПАТОГЕНЕЗИ
Усмаларини келтириб чикарадиган турли этиологик факторлар канцерогенлар дейилади. Канцероген агентларнинг асосий уч гурухи фаркланади: химик; физик; вирусли. Бугунги кунда, 80-90% хавфли усмаларни ривожланиши атроф мухитнинг нокулай, нохуш таъсири окибати эканлиги исботланган. Бундан усма касалликлари муаммоси – экологик муаммо эканлиги келиб чикади. Усмаларни канцероген агентлар таъсирида ривожланиши – канцерогенез дейилади. Усмалар ривожланишини куплаб назариялар оркали тушунтиришга харакат килинади. Асосий назариялар куйидагилар: химиявий канцерогенлар назарияси; физикавий канцерогенлар назарияси; вирусо-генетик назария ва полиэтиологик назария. Бу лардан ташкари Ю.Конгеймнинг дизонтогенетик назарияси тарихий ахамиятга эга.
Химиявий канцерогенлар назарияси. Инсонларда химиявий канцерогенез назария-
сини биринчи булиб J.Hill ва Sir Persival Patt илгари сурганлар. J.Hill меёридан ортик дори
кукунларини хидлаган беморлар бурун шиллик каватида полипоз юзага келишини аникла-
ган. Sir Persival Patt эса мури тозаловчи усмирлар моягида рак ривожланишини кузатган.
Бугунги кунда химиявий канцероген моддаларнинг 1000 дан ортик турлари маълум, лекин буларнинг факат 20 га якини табиий шароитларда усмаларни ривожлантира олади.
Канцероген агентлар хужайра ДНКсига таъсири буйича икки катта гурухга булинади: генотоксик ва эпигенетик моддалар. Генотоксик канцерогенларга полициклик ароматли углеводородлар, ароматли аминлар, нитрозобирикмалар ва бошкалар киритилган. Эпигенетик химиявий канцерогенларга эса хлорорганик бирикмалар, иммунодепрессантлар ва бошкалар киритилган. Бу моддалар мутагенлик тестларида ижобий натижа бермасада, лекин уларни организмга юборилиши усмалар ривожланишига сабаб булади.
Генотоксик канцерогенларнинг бир кисми ДНКга тугридан – тугри таъсир курсата олади, шунинг учун уларни бевосита канцерогенлар дейилади. Бошкалари хужайраларда маълум химиявий узгаришларга учраб, активлашади (активлашиш хужайранинг катор фермент системаларини таъсирида кузатилади), электрофиллик хусусиятларига эга булади, хужайралар ядроларида тупланиб, ДНКга таъсир курсатади, улар билвосита таъсир курсатувчи канцерогенлар дейилади.
Химиявий канцерогенлар экзо-эндоген булиши мумкин. Аникланган эндоген канцерогенларга холестерин, ут кислоталари, аминокислоталар, триптофан, айрим стероидли гормонлар ва бошкалар киритилиши мумкин. Эндоген канцерогенларни организмда тупланишига гипоксия билан кечувчи касалликлар сабаб булади.
Химиявий канцерогенез куп боскичли жараён хисобланади, яъни инициация, промоциява усмаларни прогрессияланиши. Хар бир боскич узига хос этиологик факторлар ва морфологик куринишга эга. Инициация боскичида генотоксик канцерогенни хужайра ДНКси билан узаро тукнашуви кузатилади, бунинг натижасида геномни кайта тузилиши юзага келади. Лекин хавфли трансформация учун бунинг узи камлик килади.Хавфли трансформация яна бир шикастловчи агентнинг кушимча таъсиридан ва геномни кайта тузилишидан вужудга келади. Шундан сунг хужайра малигнизацияга учрайди, назоратсиз купая бошлайди. Иккинчи боскичда катнашувчи моддалар промоторлар дейилади. Промоторлар вазифасини аксарият холларда эпигенетик канцерогенлар, баъзан умуман канцероген булмаган моддалар бажаради. Химиявий канцерогенезни амалга ошиши канцероген агентни организдаканча узок вакт булиши ва дозасига боглик. Инициация – кайтмас жараён.
Шундай килиб, химиявий канцерогенезнинг мохияти – хужайра ДНКни канцероген агент томонидан шикастланиши хисобланади.
Do'stlaringiz bilan baham: |