Mavzu: uslubiyat va uning o’rganish ob’yektlari. Nutq uslublari, uslubiyat turlari. Uslubiyat turlari: leksik, fonetik va grammatik uslubiyat. Reja

NUTQ USLUBIYaTI .Bu tushuncha adabiyotlarda funktsional uslubiyat yoki funktsional uslub turlari deb ham yuritiladi.
Nutq uslublari bir-biriga bog’liq vositalarning tuzilishidan tashkil topadi. Ular tilning vazifasi bilan chambarchas bog’liqdir. Shuning uchun ham ular nutq uslublari deyiladi. Tilning vazifasi jamiyat taraqqiyoti bilan bog’liq va uning ijtimoiy mohiyatidan kelib chiqadi.
Nutq uslubi tizim¹ini tashkil etuvchi ifodalar faqat bir uslub doirasida cheklanib qoladi. Masalan, ilmiy uslubda ishlatiladigan terminlar badiiy, publitsistik, rasmiy va so’zlashuv uslublarida ishlatilmasligi ham mumkin. Lekin har bir nutq uslubi o’zining barcha vositalari bilan yagona bir maqsad uchun bo’ysungan muayyan til vositalarining majmuasiga ega.
Nutq uslublari til taraqqiyotining ma’lum bir davrida asta-sekin shakllanadi va o’zgarishlarga uchraydi. Masalan, XX asr boshida nashriyot va vaqtli matbuot ishlarining kengayib ketishi bilan bog’liq tarzda O’zbekistonda publitsistik uslub vujudga kelgan.
Nutq uslublari og’zaki va yozma nutq shakllari bilan chambarchas bog’liq. Demak, har bir nutq uslubi og’zaki va yozma shaklda ifodalanishi mumkin. Masalan, so’zlashuv uslubi, asosan, og’zaki nutqqa xos. Lekin badiiy adabiyotda bu uslub yozma shaklga ega bo’ladi. Shuningdek, ilmiy uslubning og’zaki ko’rinishi dars jarayonida ma’ruza o’qilganda, ilmiy ma’ruzalar bayon qilinganda namoyon bo’ladi, yozma shakli esa dissertatsiyalar, monografiyalar, ilmiy maqolalar tarzida ifodalanadi.
Nutq uslublari o’ziga xos belgilari va farqlaridan qat’i nazar, adabiy til me’yorlari asosida umumiylikka ega.
Adabiy me’yor nima? Adabiy me’yor atamasiga “O’zbek tilining izohli lug’ati”da sharh beriladi:
“Adabiy me’yor til tovush tizimini, grammatik ko’rinishi va lug’at tarkibidagi eng hayotiy va zaruriy vositalarni tanlab olish demakdir. Adabiy me’yor tilning eng yuksak, ishlangan, silliqlangan shaklidir”.
Adabiy me’yor tilning faqat yozma ko’rinishigagina emas, balki og’zaki shakliga ham xosdir. Shuning uchun ma’ruza o’qilayotganda, radio va televideniedagi chiqishlarda ham adabiy me’yorga rioya qilish talab qilinadi. Shu bilan birga, uning adabiy me’yordan chetga chiqadigan tomonlari ham mavjud. Masalan, so’zlashuv uslubida shevaga xos so’zlar ham ishlatiladi. Bu adabiy me’yorga zid, lekin uslub me’yori hisoblanadi, yoki badiiy uslubda yozuvchi yoki shoir shunday so’zlarni yaratishi mumkinki, ular hali me’yorlashtirilmagan bo’lishi mumkin, lekin uslub me’yori sifatida qolaveradi. Adabiy me’yor bilan uslub me’yorining o’zaro munosabati, ya’ni mushtarak va farqli xususiyatlari bo’yicha dissertatsiyalar yaratilgan. Masalan, A.E.Mamatov, “Hozirgi zamon o’zbek adabiy tilida leksik va frazeologik norma muammolari”, doktorlik dissertatsiyasi, T., 1991 yil. S.Toshalieva, “O’zbek tilida okkazionalizmlar”, nomzodlik dissertatsiyasi, T., 1998 yil kabi.
Xoslangan(funktsional) uslub turlari quyidagilar;

1. 
   So’zlashuv uslubi.
   
2. 
   Rasmiy uslub.
   
3. 
   Ilmiy uslub
   
4. 
   Publitsistik uslub.
   
5. 
   Badiiy uslub.
   

Uslubiyat o’qitish asosiy vazifalarini quyidagicha belgilash taqazo etadi.
1.Uslubiyatni tilni a’moliy-nutqiy jihatdan tatqiq etuvchi fan sifatida o’rganish.
2.Uslubiyatning sotsiolingvistika, psixolingvistika,hozirgi o’zbek adabiy tili va adabiyot nazariyasi fanlari doirasidagi o’rnini, o’zaro munosabatini ko’rsatish.
3. Hozirgi o’zbek adabiy tili uslublarini, ularning lisoniy va nolisoniy alomatlarini tasvirlash.
4.Hozirgi o’zbek adabiy tili leksikasi va freazalogiyasining funktsional-stsilistik va ekspressiv-stsilistik qatlamlarini, ularning stsilistik xususiyatlari bilan tanishtirish, fonetika,
morfologiya, so’z yasalishi va sintaksisning stilistik boyligini tasvirlash.
5.Til vositalaridan semantik-stilistik xususiyatlarini maromliligi va ijodiyligi jihatidan baholashga o’rgatish,ma’nodosh qo’llanishlarining uslubiy ahamiyatini izohlash.
6.Obrazli vositalar, stilistik san’atlar va ularning hususiyatlari haqida ma’lumot berish.
7.Uslubiy tahlil qilish yo’rig’i va usullari,adabiy tahrir talqinlari bilan oshno qilish.
8.Amaliy mashg’ulotlarda o’zbek tili lisoniy tizimi va ularni qo’llash qonuniyatlari, uslublari majmuiga oid nazariy bilimini mustahkamlash, o’quvchilarning turli uslubga oid matnlar ijod etish va tahlil qilishga yordamlashish.