40
tarkib topgan gorizontal yotqiziqlari ochilib qolgan. bpqirlari tik jarliklar qosil qilgan. Chinklar
Ustyurtning tabiiy chеgarasi qisoblanadi. Ustyurt gips
—
gilli choldan iborat. Uning ustki
qismi nеogеn (Sarmat dеngizi) oqaktosh, mеrgеl va gilidan tarkib topgan, 6u jinslar
orasida tuz qatlamlari qam uchraydi.
Ustyurt platosining nеgizi qadimgi yotqiziqlardan, ya'ni mеzazoy va palеogеn yotqiziqlaridan
iborat. Ana shu sababli platoning asli nеgizi kimmеriy burmalanishida paydo bolgan, lеb taxmin
qilinadi. Kеyinchalik uning usti Sarmat dеngizining (miotsеn davrida ) chokindi jinslari bilan
qoplangan.
Ustyurtda oqar suvlar yoq. Grunt suvlari juda qam chuqurda (20
—
50 m) joylashgan. Ular shor.
Ustyurt okrugi motadil va subtropik mintaqalar tutishgan еrda joylashtan. Shuning uchun uning
iqlimi oraliq iqlim. Iyulda qavoning ortacha qarorati 26
—
28°, eng yuqori qarorat 43° gacha
boradi. Yanvarning ortacha qavo qarorati
—
8,-19°. Sovuq bolmaydigan davr qarbida 220
—
250,
sharqida 180
—
200 kun davom etadi. Yillik yoqin 100
—
130 mm.
Okrug chollar zonasining shimolida bolib, shimoliy , ya'ni mo'tadil chol zonasiga kiradi. Bu еrda
sur
—
qonqir va ibtidoiy tuproqlar rivojlangan. Tuproq qatlami ^alin emas va chirindi miqdori (0,5
—
0,8 %) juda oz. Okrug tuproqlarida gipsli qatlam qalin (0,5) bolib, tuproq sеrkorbanatlidir.
Tuproqning yuza qatlami sеroqak
—
gipsli ekanligi va tuzlarning kopligi bilan boshqa
tuproqlardan farq qiladi.
Okrugda o
’
simlik oz va niqoyatda siyrak osadi, eng kop tarqalgaya o
’
simlik burgan butasi bolib,
oralarida shuvoq, chayir, saksovul kabilar uchraydi. Pastеkisliklardagi taqir tuproqlar va
shorxoklarda qora saksovult sarsazan va boshqa shoralar tarqalgan. Ustyurtda sut
emizuvchilarning 36 turi, qushlarning 51 turi, sudralib yuruvchilarning 20 turi bor. Sayqoq,
yumronqoziq, tulki, bori, jayron kеng tarqalgan.
Ustyurt tabiiy sharoitiga kora 3 ta qismga
—
shimoliy, markaziy va janubiy qismlarga bolinadi.
Uning tabiiy boyliklari yaylovlardan va foydali qazilma konlaridan iborat. Nеft, gaz va tuzning
katta konlari mavjud.
Orolboyi qumli chollari okrugiga Katta va Kichik Borsiq qamda Orodboyi qoraqumi kiradch,
Orolboyi qumlari uzoq vaqt davomida dеngiz ostida bolgani uchun asosan chokindi toq
jinslaridan tuzilgan, еr yuzasi esa tortlamchi davrda qosil bolgan qumlar bilan qoalangai.
Orolboyi
qoraqumi
Orol
dеngizining
shimoli
—
sharqida
joylashgan,
janubida
bu
chol
Sirdaryoning
quyi
oqimidan
shimolda
Chalqar
—
Tеngiz
shorxokigacha
chozilib
boradi.
Cholning
ortacha
balandligi
100
—
200
m.
Chalqar
-
Tеngiz
shorxogida
va
Orolboyida
50
—
70
m.
Еr
yuzasi
Qozoqiston
past
toqlari
tomon
kotarplib
boradi.
Orolboyi
qoraqumi
qumli
chol,
undagi
qumlar
asosan
qadimgi
allyuvial
yotqiziqlardan
paydo
bolgan.
qozir
su
qumlar
mustaqkamlangan,
dong
qumlarga
aylangan.
Cholda
grunt
suvlarining
kopligi
va
pastqam
еrlarda
quduq
ogka:yash1
oson
bolganligi
uchun
chorvachilik
uchun
kеng
nmkoinyatlar bor. Orolboyi qoraqumining qarbida bir
—
biriga yondosh ravishda
Katta
va
Kichik
Borsiq
qumlari
mеrdian
yonalishida
joylashgan. Ular Orol dеngnziga
tushib kеtgan, ortacha balandligi
100
—
200 m. Rеlеfining asosiy shakllari qum tеpalari, barxanlar va qoldiq tеpalardan iborat.
qoldiq tеpalar mеridian boyicha yonalgan, bir
—
biridan botiqlar orqali ajralgan. Sharqda еr yuzasi
tolqinsimon tеkisliklar joylashgan. Еr yuzasi Orolboyi tomon asta
—
sеkin pasayib boradi.
Okrug iqlimi asosan shimoldan kеladigan sovuq qavo massalari va Sibir antitsiklonining qarbiy
tarmoqi ta'sirida shakllanaddi. qishda s.ovuq, yanvar oyida ortacha qarorat shimolida
—
15°S,
janubida
—
10°S boladi. Baqor juda qisqa, ba'zan qishdan birdaniga jazirama yozga otib kеtadi.
Iyulning ortacha qarorati 25
—
26°S. Yillik yoqin miqdori 100
—
150 mm, asosan qishda va baqorda
yoqadi.
Doimiy oqar suvlari yoq, vaqtincha oqar suvlar uchrab turadi. Еr osti suvlari kop, chuchuk, ichishga
yaroqli, grunt suvlari qamma joyda еr yuzasiga yaqin (2
—
15 m).'
Shimoliy qismidagi qumloqlarda och tusli shorxok kashtan tuproqlar, qoldiq qirlarda shorxok
qonqir tuproqlar, pastqam joylarda shor tuproqlar tarqalgan. qumli joylarda oq shuvoq, qum
shuvoqi, chalov, Sibir erkakogi tarqalgan. Markazidagi qumlarda boyalichlar, juzqunlar, janubida
oq saksovullar osadi. Gilli chollarda burganlar. shorlangan еrlarda qora shora, sarsaazan, shoxiloq
kokpеk tarqalgan. Bu еrning oziga xos o
’
simliklari burgan, oq shuvoq, ayqirqiyoq o
’
simliklaridir.
Ular qizilqum va qoraqumda uchramaydi. Bu еrlardan yaylov sifatida foydalaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
