Mavzu: Umumjahon san’ati. Ibtidoiy jamoa tasviriy faoliyati. Qadimgi Sharq va Egey dunyosi san’ati

Mavzu: Umumjahon san’ati.
Ibtidoiy jamoa tasviriy faoliyati.
Qadimgi Sharq va Egey dunyosi san’ati.

REJA:
1. Umumjahon san’ati haqida.
2. Ibtidoiy jamoa tasiriy faoliyati.
3. Qadimgi Sharq san’ati.
4. Egey dunyosi san’ati.
Shaharlarning ko’pchiligi ibtidoiy –qabilachilik davrida davlatchilikka o’tar vaqtda hunar dehqonchilikdan ajralib chiqa boshlagan davrda vujudga keldi. Tabiiyki, bu jarayon ko’proq dehqonchilik rivojlangan joylarga to’g’ri keladi. Ular esa yirik daryolarning : Dajla,Frot,Nil ,ind(Xind), Xuanxe urning shimoliy xamda Suriya, Eron tog oldi yerlaridir.Bu joylar yerning shimoliy kengligining 23⁰- 40⁰ gacha bo’lgan mintaqasida joylashgan .Bular dexqonchilik uchun nisbatan qulay bo’lgan yerlardir.Dastlabki shaxarlarning paydo bulishi miloddan avvalgi 4-3 ming yilliklar chegarasiga ( yeneolit va bronza davrlariga ) to’gri keladi.
Shaxarlarning ko’pchiligi avvalida qarorgoxlar, manzilgoxlar bulgan.Qadimda kata qarorgoxlar yoki shaxar qarorgoxlar xam vujudga keldi.Bunday qarorgox va dastlabki shaxarlardagi turar –joylarida misol tarikasida Katal Xayyukni (Turkiyada ) keltirish mumkin .U urug jamoasining kata qismi uchun mo’jjalangan edi. Dastlabki muqaddas maydonlarda avval dolmen va mengirlar, keyin esa ibodatxonalar qurilgan.Namuna sifatida Stonxejni (Angilyada) kursatsa buladi.
Dastlabki shaxarlar mahmuriy va diniy markaz edi.Bahzilari idodatxona oldilarida vujudga kelgan edi. Kala yoki Orda (xokim qarorgoxi) sifatida xam qurilgan. Dastldabki shaxarlarda xunarmandchilik qaror topgan.Ular xokim, ayonlari, konunlarning talabi kundirilgan. Keyinchalik savdo rivojlandi, savdo shaxarlari paydo bo’ldi.
Shaxarlar axolisi amaldorlar, koxinlar ,navkarlar,savdogarlar ,savdogarlar, xunarmandlar va kullardan tashkil topgan edi.
Dastlabki manzilgoxlar Eronda juda qadimdan paydo bulgan.
Markaziy Erondagi Tepi Setalk manzilgoxida turar joylar paxsadan (mil.av.5- ming yillik) ishlanganligi xamda kup xonali xonadonlar xom gishtdan (mil.av, 4- ming yillik )kurilganligi ahlum Garbiy Erondagi Tali Barzi manzilgoxi xam mil.av 5-yillikka mansubdir .
Elam davrida (mil .av.3-2 ming yilliklar) bir kancha shaxar –davlatlar bulgan. Ular katorida poytaxti Suza (SHuxanshan) bulgan Suziyona, Anshan (anzan) .Simaskinniajratish lozim.Elam Old Osiyo bilan mustaxkam (chamchars)boglik bulib shaharlardagi zikkuratlar katta mavqega ega bo’lgan.Choga Zambil (hozirgi Dur-Untosh) mil. Av. XIII-VII asrlar davomida hayotgan kechirgan. Tashqi shahar devorining uzunligi 4 km atrofida edi. Shaharning sharqiy qismida saroy (70x54 m) bo’lgan.Ichki shaharning zikkurati (105.2x105.2 m)besh ‘og’onali (yarusli) bo’lib ,unung dastlabki balandligi 53 m ni tashkil etgan. Shaharning mazkur qismida ibodatxonalar guruhi ham qurulgan edi.
Elamning poytaxti Suz(Shush) hisoblangan.
Mil. av.1-yillikning 1-yarmida Eron hududida Midiya qaror topadi.Mil.av.VIIasrdan esa davlat sifatida taniladi. Midiyada oldi ikki ustunli ayvon tariqasidagi g’or maqbalaridan (mas.Do’koni Dovud), olov sajdagohlari tarqaladi. Poytahti-Oqbatona (hozirgi Xamadon;Ibn Sino maqbarasi shu shaharda) edi.Oqbatonaning qo’rg’on devorlari juda mustahkam bo’lganligi ma’lum.
Ahamoniylar shaharsozligi mil.av .V asrda ayniqsa rivoj topdi.Mil.av. VI asrda Eronning janubi-g’arbidagi Sheroz yaqinida oldin Pasargada , keyin Persepol (Taxti Jamshid ) va mil.av.V asrda Suz (Shush, Dizful yaqinida ) shaharlari poytahti bo’lishgan.Bu shaharlarning tuzilishini ko’p jihatdan saroylar va ayniqsa , ularning taxt xonalari belgilangan.
Binolar ,asosan ,g’istdan tiklangan, poydevorlar zinalardarvoza kesakilari toshdan ishlangan.Persepol saroyi asosan toshdan o’yilgan.Suzda saroyi rangdor (sir berilgan) bo’rtma suratlar bilan bezatilgan.
Dastlabki poytaxt Pasargada me’morligi sipolik bilan ziynatlanadi.Bu sifat Kirning saroy qoldiqlarida va unung qabrida namoyon bo’ladi.
Persepol (Taxti Jamshid) saroyi qoldiqlari tepalikda joylashgan.Saroy Doro va Kserks tomonidan borpo etilgan. Shahar tashqarisida ,Naqshi Rustamda otashparastlar ibodatxonasi-Kabai Zardusht joylashgan. Saroydan 6 km masofada axamoniylar tomonidan Istaxr shaxri xam barpo etilgan. Deyarlik besh asr yashab, X asrda vayron etilgan.
Suz (Sish) mil.av.4-ming yillikda vujudga kelgan.Elam davlati xam poytaxt bo’lgan.SHaxar to’rt tepalikdan iborat.Bular yuqori shaxri tepaligi va xunarmandlar shaxri tepaligidir.Mil.av .VI asrda yuqori shaxar , apadan va podsho shaxri tepaliklari devor bilan o’rab olindi.Yuqori shaxar (akropol) qa’la vazifasini o’tadi.
Eron salavkiylar (mil.av.IV-III asrlar) davlati tarkibiga kirgan davrda shaxarsozlikda ellinistik jixatlar yorkin namoyon buldi.Bu jixatlar Irokdagi salavkiylarning, keyin parflarning poytaxti bulgan va yuqorida zikr qilingan Savaykiya shaxrida ko’rindi.
Parfiyaning (mil.av.III-mil.III asrlar) saroylar mehmorligida xovli va tok shaklida yopilgan ayvonli va aloxida xovlida ibodatxona qurish usuli qaror topdi.Kuxi Xuja saroyini (Afgoniston chegarasida) bunga misol tariqasida ko’rsatsa bo’ladi.
Parfiyaning diniy markazi Fraaspa (xozirgi Taxti Sulaymonlar)dir. U Eron Ozarbayjonni xududida , mamlakatning shioliy –garbida joylashga bo’lib , nafaqat Parfiya podsholari sulolasi , balki sosoniylar sulolasi xokimligi davrida xam zardushtiylik dining markazi vazifasini o’tagan.(XIII-XIV asrgacha xayot kechirgan). Fraaspa tarxi oval shaklida bo’lib , uzunligi 1200 m, eni 5 m , balandligi 14 m ga yetgan qurgon devorida 2 darvoza , 27 burji bo’lgan .Fraaspaning o’rtasida ko’l mavjud edi.SHaxarda saroylar , olov ibodatxonalar bo’lgan.
Eron yerlarini birlashtirib , uning tarkibiga qator mamlakatlar xam kiritilgan Sosoniylar davrida (III-VI asrlar) shaxarsozlik jadal rivoj topdi. Muntazam tarixli shaxarlar paydo bo’ldi. Mehmorlikda xarsangtosh , pishiq va xom gisht, ganch qo’llanilgan.Ravoqlarning linga chizigi elliptik shaklga ega bo’lgan. Muntazam tarxli shaxarlar ( Gur, Nixopur) ulkan saroylar (masalan ,YuIroqdagi ,Ktesifondagi ), boglar (Kasri SHirinda), ko’prik tugonlar (Dizfulda , SHushterda ) kurilgan.
Eron janubidagi Gur ( xozirgi Feruzaobod ) shaxari 224 yilda tarxi doira shaklida paydo bo’lgan.SHaxar o’rtasini ikki konsentrik qurgon devor o’rab olgan. Markazda xajmi 9x9x33 m bo’lgan olov minorasi bulgan edi. SHaxarning atrofida va boshqa shaxrlarga tegishli saroylar qad ko’targan.
Eronning shimoliy –sharqida (Xurosanda )III asrlarda barpo etilgan Nishopur shaxri xam to’gri turtburchak tarixiga ega bo’lgan (SHaxarda keyinchalik Umar Xayyom maqbarasi paydo bo’lgan).
Mamlakat garbidagi Dilfuz shaxaridagi kuprik-tugon Rim asirlari tomonidan toshdan , 22 ravoqli qilib qurilgan edi.Uzunligi 400 m atrofida bo’lgan.
SHushtar shaxri xam garbda joylashgan bo’lib , dastlab , mil.av. 2-ming yillikda barpo bo’lgan. III asrda esa Korun daryosida «Bandi qaysar» («Valerian kuprigi») nomi bilan ataladigan ko’prik –tugonning uzunligi 550 mni tashkil etgan.
Eron shaxarsozligida xashamli saroylar katta ro’l o’ynagan.Saroy mehmorligida dastlabki devorlarda maxalliy tokli ayvon bilan ellipistik gipostil tarqalgan bo’lsa , keyinchalik yunon jixatlar yengilib , faqat tokli ayvonga asoslangan saroylar barpo etilgan.
Mil. Av. 1- ming yillik davomida Afgoniston Axmoniylar (m.av IV-VIasr) , Maqduniy ( m.av. IV asr) Yunon- Baqtra ( m.av II-III asr ) davlatlari tarkibida bo’lgan. M.av III asrda elinistik , keyin Kushon madaniyati bilan boglik bo’lgan.
Balx ( xozirgi Vazirobod ) m.av 1-ming yillikda karvon yullar tizimida muxim ro’l o’ynagan shaxardir.Kushon va undan keyingi davrlarda buddaviylik diniy markazi vazifasini o’tagan.
Xirot Osiyoning eng qadimgi shaxarlaridan.Maqduniy davrida Oriyona deb atalgan.
Qobul milodiy 1-asrning boshidayok xayot kechirayotgan edi.Xozirgi Qobulning janubiy –sharqida buddaviylar shaxari qoldiklari mavjud.
Ouxonim-Afgoniston shimolidagi olimlar tamonidan nisbatan yaxshi o’rganilgan elinistik shaxardir.
Egey dunyosi kittadagi Yunoniston , Egey dngizi orollari xamda Kichik Osiyo kirgogi kiradi.Dexkonchilik bu joylarda erta rivojlanadi.
Bolkondagi Fessaliya muzofotida mil. Av. III ming yillik ( urta neolit) davrida kurgon devorsiz , kichik manzilgoxlar paydo buldi. Sungi neolitda (mil. Av XXVIII asrlar atrofida ) shu yerda kurgonli karorgoxlar paydo buldi.Ichida askari megaron bular edi.
Kritda ilk Minoy (mil.av.30-22), urta Minoy (mil.av.22-16a) va sungi Minoy (mil.av 16-22 a) davrlari xukm surgan.Ilk Minry davrida dastlabki shaxarsimon karorgoxlar paydo buldi.Unda xokim (bazilevs) istikomat kilgan.Urta Minoy davrida Knoss davlati rivoj topdi.Sungi Minoy davri Kritning eng rivojlangan boskichiga turgi keladi.Krit shaxarlarning markazlarida saroy barpo etilib , uning urtasida maydon xovli bulgan, maydon –xovlin turli kurshab olgan bular edi.
Knoss saroyidagi maydon- xovli 50x28 m bo’lgan .Knossda Gurniyada vadoprovod , kanalizattsiya tizim tuzilgan edi. Gurniyada saroy xovlisi 40x17 m bo’lgan.Ko’chalar tosh bilan farsh qilingan edi.
Taxminan , mil.av. XIV asrda Santorin vulqonini otilishi kuchli zilzilaga sabab bo’lgan , uning kuchi 200000 vodorod bosimiga teng ekan.
Miken shaxrining qurgon devori tog relefiga mos bo’lgan.SHaxarda podsho kabrlari bo’lib , ular ikki xil : shaxta kabi va yakka xolatda qilingan.Miken ,asosan, qabrlar , akropol, qurgonli chashma qismidan iborat edi.Uning «siklopik» devorlarida yirik-yirik toshlar terilgan SHaxar darvozasi «SHerlar darvozasi» deyiladi.Saroy 35 m balandlikda barpo etilgan.
Tirinf 20 m atrofidagi balandlikda qurilgan .Asosiy shaxardan boshqa –quyi shaxri xam bor.SHaxarni kirish joyi , yo’lak , kazematlar , katta propilleya , 1-xovli , asosiy xovli, katta megaron, kichik megoron, maxfiy darvoza , quyi shaxarcha tashkil etgan.
Troadan arxeolog Zenrix SHlian Xisorlik togida topgan.Xomerning «III iada « dostonidagi Troyaasi Troaya VII ga to’gri keladi Dastlabki Troaya mil. av. 30-25 asrlarda xayot kechirgan .Mil.av. 1260-yilda Troayaning axealar yoqib yuborgan .Mil.av XIII asr oxigi kelib , Troayani dor qabililari bosib oladi.Egeya dunyosida bundan keyin yangi davr boshlanadi.